Ráðherrasamanburður: Nefndareynsla II

Þetta verkefni er farið að teygja sig vel á annað ár. Frá upphafi hefur það einkum snúist um að reyna að draga það fram hvað það er sem ræður því hver sest í ráðherrastól hverju sinni. Það eru sjálfsagt margir sem treysta sér til að svara því með jafnvel hita og sleggjudómum og vísa til “almennrar vitneskju“ máli sínu til rökstuðnings. Stundum liggur sannleikskorn í því sem er almannarómur en hann dugar skammt í rökræðum.

Þegar bankarnir hrundu haustið 2008 opinberaðist það fyrir mörgum að eitthvað mikið væri að innan bankanna og einkarekinna endurskoðunarfyrirtækja þeirra. Það þótti líka blasa við að opinberar eftirlitsstofnanir höfðu ekki sinnt hlutverkum sínum við að sinna hagsmunum heildarinnar í stað fjármálastofnana eingöngu. Það sem verra var er að stjórnmálamennirnir gátu ekki verið saklausir heldur!

Alltof margir, sem tóku þátt í kröfugerðinni um uppstokkun,virtust loka augunum algjörlega fyrir því að Samfylkingin var í þeirri stjórn sem tók þátt í því að kjafta þá staðreynd í hel að hrunið átti sér aðdraganda. Þó nokkrir tóku svo þátt í því að styrkja hana aftur til valda vorið 2009. Margir kjósenda virtust sættast á að ný stjórn annars hrunflokkanna í bandalagi við VG væri svarið við þeirri uppstokkun sem byltingaraddirnar sem vöknuðu í kjölfar hrunsins, höfðu kallað eftir.

Hins vegar kom það berlega í ljós í síðustu alþingiskosningum að mjög margir kjósendur voru alls ekki sáttir við það hvernig sú stjórn spilaði úr spilum sínum. Fylgjendur síðustu ríkisstjórnar hafa margir neitað að horfast í augu við það að verk svokallaðrar „velferðarstjórnar“ var langt frá því að vera í takt við uppstokkun eða framfarir í stjórnarháttum og/eða aukið lýðræði ásamt því sem fulltrúar hennar sviku öll kosningaloforð um aukinn jöfnuð. Þessir fóru mikinn í aðdraganda síðustu kosninga og fara enn í gagnrýni á stefnu og efndir núverandi stjórnmálaflokka.

Að nokkru leyti voru það þessar ástæður sem urðu til þess að farið var af stað með þetta bloggverkefni. Sú sem heldur úti þessu bloggi sér sem sagt ekki allan muninn á þeim flokkum sem voru stundum settir saman undir einn hatt á síðasta kjörtímabili og kallaðir: fjórflokkurinn. Spurningar vöknuðu sem leiddu m.a. til þess ásetnings að finna það út hvort það sé einhver raunverulegur munur á; annars vegar bakgrunni ráðherra þessarar og síðustu ríkisstjórnar og svo þeim forsendum, sem bakgrunnur þeirra gefur tilefni til að álykta, að liggi að baki skipun þeirra til embættis.

Eins og þeir sem hafa lesið fyrri færslur eru væntanlega búnir að átta sig á þá þykir það orðið ljóst að munurinn er lítill sem enginn. Reyndar er meðalaldur (sjá hér) þeirra sem sitja á ráðherrastóli nú og svo þingreynslualdur (sjá hér) nokkru lægri en þeirra sem sátu á ráðherrastóli á síðasta kjörtímabili. Að öðru leyti er ekki annað að sjá en formenn þeirra stjórnmálaflokka sem taka þátt í ríkistjórn nú og þeirrar á undan hafi farið eftir afar áþekkri formúlu við skipun ráðherranna.

Formúlan sem um ræðir varð ekki til vorið 2009 heldur virðist hún hafa verið í mótun frá tíma heimastjórnarinnar. Hún byggir á hefð sem tekur harla lítið mið af faglegum þáttum. Miðað við það sem hefur verið dregið fram hér er ekki annað að sjá en hún byggi helst á einhverju, sem e.t.v. mætti kalla, flokkspólitísku metorða- og valdakapphlaupi.

Í því ljósi er það alls ekkert skrýtið að efnahagur landsins hafi ratað í hrun sem leiddi til kreppu. Langdreginnar efnahagskreppu sem hefur haft þær afleiðingar að bæði stjórnmálin og samfélagið, sem stjórnmálaflokkarnir hafa gefið sig út fyrir að þjóna, eru stödd í slíkri úlfakreppu að við upplifun hana öll án þess rata út úr henni.

Hér er meiningin að halda áfram þaðan sem frá var horfið í síðustu færslu. Áherslan í þessum miðjuhluta, þar sem fjallað er um þingnefndir Alþingis, er að draga fram nokkra þeirra athyglisverðustu þátta sem urðu út undan í þeirri síðustu. Auk þessa verður litið aftur í tímann og byggt frekar undir það, sem var haldið fram í síðustu færslu, þ.e. að í augum stjórnmálamanna á framabraut þá þykir utanríkismála- og fjárlaganefndin mikilvægari en aðrar nefndir til að komast áfram innan þess valdastrúktúrs á Alþingi sem flokkspólitíkin hefur mótað og viðhaldið hingað til.

Athyglisverðast

Síðasta færsla snerist aðallega um að draga fram staðreyndir miðað við ferilskrár þeirra sem gegna ráðherraembættum á núverandi kjörtímabili og hinna sem sátu á ráðherrastóli á síðasta kjörtímabili. Úrvinnslan á þessu efni var hins vegar látin bíða annarar færslu sem birtist hér.

Eitt af því markverðasta sem kom fram þar er að Össur Skarphéðinsson, sem kom inn á þing sama ár og Alþingi var breytt í eina málstofu, hefur átt sæti í öllum núverandi fastanefndum þingsins. Hann sat almennt í þremur fastanefndum á sama tíma en var yfirleitt ekki lengur í hverri þeirra en rúm tvö ár.

Sú fastanefnd sem hann hefur setið lengst í er utanríkismálanefndin þar sem hann átti sæti á árunum 1995 til 1999 og svo aftur 2005 til 2007. Össur hefur verið formaður tveggja fastanefnda Alþingis: iðnaðarnefndar og heilbrigðis- og trygginganefndar.

Þeir sem koma næstir á eftir honum, þegar horft er til fjölda nefndarsæta, eru Bjarni Benediktsson og Ögmundur Jónasson. Bjarni, sem á lengsta þingreynslualdur núverandi ráðherra, hafði setið í öllum fastanefndum Alþingis, nema umhverfis- og samgöngunefndinni, áður en hann varð ráðherra vorið 2013.

Að öllu jöfnu sat hann í þremur nefndum á sama tíma og gjarnan í fjögur ár í hverri þeirra en þó sumum skemur. Lengst sat Bjarni í utanríkismálanefnd eða í átta ár en styst í heilbrigðis- og trygginganefnd en þar átti hann sæti í aðeins eitt ár. Bjarni hefur verið formaður tveggja nefnda; allsherjarnefndar í fjögur ár og utanríkismálanefndar í tvö ár.

Af þeim sem eru taldir á myndinni hér að ofan vekur nefndarreynsla Ögmundar Jónassonar og Álfheiðar Ingadóttur ekki minnsta athygli. Ástæðan er ekki síst sú hve Álfheiður hefur komist að í mörgum nefndum á aðeins tveimur árum en sú sem snýr að Ögmundi kemur reyndar ekki fram nema með því að fara í ferilskrána hans (sjá hér).

Það sem breytir mestu á nefndarferli hans er að hann vék úr ráðherraembætti aðeins nokkrum mánuðum eftir að hann var skipaður (haustið 2009) og gekk svo inn í ríkisstjórnina aftur einu ári síðar (haustið 2010). Það hefur áður verið vikið að því sem vekur athygli við nefndarreynslu Álfheiðar Ingadóttur.

Þar var m.a. bent á að hún hafði aðeins tveggja ára reynslu úr tveimur þegar Jóhanna tók við stjórnartaumunum í Stjórnarráðinu í byrjun árs 2009 (sjá hér). Þessar nefndir eru heilbrigðis- (og trygginganefnd) og iðnaðarnefnd. Miðað við ferilskrána hennar hafði hún hins vegar setið í sex nefndum þegar hún tók við Heilbrigðisráðuneytinu haustið 2009.

Skýringin liggur í því að við stjórnarskiptin var Álfheiður skipuð í fjórar nýjar nefndir. Tvær þeirra voru allsherjar- og efnahags- og skattanefnd sem er útlit fyrir að komi næstar á eftir fjárlaga- og utanríkismálanefndinni að virðingu. Auk þessara vegtylla var hún formaður viðskiptanefndar mánuðina áður en hún var skipuð heilbrigðisráðherra aðeins rétt rúmum fjórum mánuðum eftir að Jóhönnustjórnin tók formlega við stjórnartaumunum (sjá hér).

Á meðan Álfheiður gegndi ráðherraembættinu vék hún úr þeim nefndum sem hún hafði setið í áður nema kjörbréfanefndinni. Þegar ráðherratímabili hennar lauk haustið 2010 tók hún við öllum sætunum aftur og einu betur. Hún átti þar af leiðandi sæti í fimm fastanefndum þingveturinn 2010 til 2011. Þessar nefndir eru: allsherjarnefnd, viðskiptanefnd, kjörbréfanefnd, efnahags- og skattanefnd og umhverfisnefnd (sjá nánar hér).

Ögmundur Jónasson hefur hingað til haldið því fram að hann hafi vikið úr embætti heilbrigðisráðherra af eigin hvötum þar sem skoðun hans í Icesave-málinu samrýmdust ekki skoðunum þáverandi ríkisstjórnar (sjá t.d. hér). Miðað við nefndarsætin sem hann fékk í kjölfarið er ekki útlit fyrir að skoðanamunurinn hafi verið látinn koma illa niður á honum. Haustið 2009 tók hann við fjórum nefndarsætum þar af í þremur nefndum sem hann hafði aldrei setið í áður.

Ein þeirra var utanríkismálanefndin, þá sjávarútvegs- og landbúnaðarnefndin og svo umhverfisnefndin. Fjórða nefndin sem hann fékk sæti í var efnahags- og skattanefndin (sjá nánar hér). Í þessu samhengi er svo spennandi að sjá hvaða nefndarsæti þau Kristján L. Möller, Árni Páll Árnason, Jón Bjarnason og Oddný G. Harðardóttir fengu í kjölfar þess að þeim var gert að víkja úr ráðherrastólum. Reyndar gegnir öðru máli um Oddnýju en þau hin. Hún, rétt eins og Álfheiður Ingadóttir, var aðeins tekin tímabundið inn í ríkisstjórnina.

Það sem er þó óvenjulegast í tilviki Oddnýjar er að það er ekki annað að skilja en hún hafi átt sæti í tveimur fastanefndum og einni erlendri nefnd á sama tíma og hún gegndi embætti fjármálaráðherra. Það er heldur ekki hægt að álíta annað en Oddný hafi verið sett yfir Fjármálaráðuneytið þannig að Steingrímur J. Sigfússon gæti tekið við ráðuneytunum sem Árni Páll Árnason og Jón Bjarnason sátu yfir áður en þeim var vikið út úr ríkisstjórninni.

Brottvikningin átti sér stað á gamlársdag árið 2011 (sjá hér). Oddný G. Harðardóttir var ráðherra í níu mánuði og ekki er hægt að skilja það sem kemur fram á ferilskrá hennar öðru vísi en að hún hafi á sama tíma setið í allsherjar- og menntamálanefnd og þingskapanefnd ásamt því að eiga sæti í Íslandsdeild Alþjóðaþingmannasambandsins (sjá hér).

Þegar Ögmundur gekk aftur inn í ríkisstjórnina haustið 2010 var Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið sett undir Dómsmála- og mannréttindaráðuneytið. Þar af leiðandi varð Kristján L. Möller að víkja. Í kjölfarið tók hann við þremur nefndarsætum og var gerður að formanni í einni þeirra. Þetta var iðnaðarnefndin en þar hafði hann setið áður í eitt ár. Hann var líka settur í sjávarútvegs- og landbúnaðarnefndina en hann hafði áður átt sæti í sjávarútvegsnefndinni í þrjú ár. Þriðja nefndin er heilbrigðisnefnd en þar hafði hann aldrei átt sæti áður.

Eftir 2011 átti hann áfram sæti í þremur nefndum en reyndar aðeins tveimur sem eru taldar til fastanefnda miðað við þetta yfirlit. Hann varð formaður atvinnuveganefndar haustið 2011 og hélt þeirri vegtyllu út síðasta kjörtímabil. Auk þessa var hann gerður að þriðja varaforseta Alþingis og átti því sæti í forsætisnefndinni frá árinu 2010 til loka síðasta kjörtímabils. Þess má geta að hann hefur verið fyrsti varaforseti frá upphafi þessa kjörtímabils (sjá hér).

Rúmu ári eftir að Álfheiður Ingadóttir og Kristján L. Möller viku sem ráðherrar var komið að Árna Páli Árnasyni og Jóni Bjarnasyni að yfirgefa sína stóla. Árni Páll sem hafði setið í utanríkismálanefnd í tvö ár (2007-2009) og verið varaformaður hennar á sama tíma  fékk aftur sæti þar. Hann hélt því út kjörtímabilið og fékk líka sæti í Íslandsdeild Alþjóðaþingmannasambandsins en þar hafði hann ekki átt sæti áður. Hann er sá eini sem vék ráðherrasæti í síðustu ríkisstjórn sem var umbunað eða bættur skaðinn með sæti í erlendri nefnd (sjá nánar hér).

Jón Bjarnason fékk líka sæti í utanríkismálanefndinni eftir að honum var sparkað út úr Sjávarútvegs- og landbúnaðarráðuneytinu á síðasta kjörtímabili. Hann hafði aldrei átt sæti þar áður en sat í henni kjörtímabilið á enda ásamt efnahags- og viðskiptanefndinni en hann hafði áður setið í viðskiptanefndinni í tvö ár (sjá nánar hér).

Það vekur vissulega athygli að Jón Bjarnason hafi fengið sæti í utanríkismálanefndinni í kjölfar þess að honum var vikið úr embætti sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra fyrir afstöðu hans til evrópusambandsaðildarinnar (sjá hér). Skýringin kann að vera sú að hann sagði sig ekki opinberlega úr VG þá þegar en það hefði vissulega gert endanlega út af við ríkisstjórnina. Hún var nefnilega orðin minnihlutastjórn á þessum tíma þó sú staðreynd fengi af einhverjum ástæðum að liggja í þagnargildi.

Það er fleira sem vekur athygli þegar nefndarferill Jóns Bjarnasonar er skoðaður. Sama ár og hann settist inn á þing fékk hann sæti í fjárlaganefnd og átti þar sæti næstu tíu árin eða þar til hann var skipaður ráðherra síðustu ríkisstjórnar. Í þessu samhengi er rétt að minna á að árið, sem hann kom inn á þing, er sama ár og Samfylkingin og Vinstri grænir buðu fram til alþingiskosninga í fyrsta skipti; þ.e. er árið 1999.

Það ár hlutu aðrir elstu þingmenn Vinstri grænna, ásamt Jóhönnu Sigurðardóttur, sæti í þeim þremur nefndum sem lítur út fyrir að sitji efst í virðingarröð fastanefndanna á Alþingi. Þingmennirnir fjórir, sem hér er rætt um, sátu óvenju lengi í þessum nefndum miðað við það sem almennt gerist. Jóhanna, sem var þingmaður Samfylkingarinnar, átti sæti í efnahags- og viðskiptanefndinni tveimur árum styttra en aðrir sem eru taldir á myndinni hér að neðan.

Öll eiga það hins vegar sameiginlegt að þau sátu í sömu nefndinni, og þau settust í árið 1999, fram til þess að þau tóku við ráðherraembætti: Jóhanna árið 2007 í stjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar. Hinir árið 2009 þegar stjórn Samfylkingar og Vinstri grænna tók við völdum eftir að hin hraktist frá völdum.

Í þessu samhengi má líka geta þess að Kristján L. Möller tók sæti í samgöngunefnd árið 1999. Hann átti þar sæti nær óslitið fram til þess að hann var skipaður samgönguráðherra í stjórn Geirs H. Haarde sama ár og Jóhanna Sigurðardóttir var skipuð félagsmálaráðherra (sjá hér).

Það er vissulega spurning hvað hefur ráðið því sem kemur fram hér að ofan en á það skal minnt að Steingrímur J. Sigfússon var formaður VG allan þann tíma sem hann átti sæti í utanríkismálanefndinni. Það var því á hans valdi hvernig nefndarsætunum, sem þingflokkur VG fékk í sinn hlut, var úthlutað.

Það er þ.a.l. hann sem hefur raðað þeim Ögmundi Jónassyni og Jóni Bjarnasyni ásamt öðrum þingmönnum flokksins í nefndir. Það voru hins vegar Margrét Frímannsdóttir, Össur Skarphéðinsson og Ingibjörg Sólrún Gísladóttir sem tryggðu Jóhönnu Sigurðardóttur sæti í efnahags- og viðskiptanefndinni frá því að hún varð þingmaður Samfylkingarinnar þar til Ingibjörg Sólrún skipaði hana sem einn ráðherra flokksins vorið 2007.

Átta til tíu ára reynsla ofantalinna í efnahags- og viðskiptanefnd/efnahags- og skattanefnd, utanríkismálanefnd og fjárlaganefnd vekur ekki síst athygli í ljósi þess að ef mark er takandi á því sem hefur verið dregið fram á þessum bloggvettvangi þá situr hver þingmaður að jafnaði ekki nema tvö til þrjú ár í hverri nefnd (sjá hér).

Það má svo vekja athygli á því að Steingrímur J. hafði átt sæti í efnahags- og viðskipanefndinni í átta ár áður en hann tók sæti í utanríkismálanefndinni. Honum var úthlutað sæti í þeirri nefnd sama ár og Davíð Oddsson tók við sem forsætisráðherra, í fyrsta skipti, og þá í stjórnarsamstarfi við Alþýðuflokkinn.

Þar sem það er mjög líklegt að á þeim tíma hafi svipaðar reglur verið við lýði hvað varðar vald flokksformanna er ekki úr vegi að rifja upp að það var Ólafur Ragnar Grímsson sem var formaður Alþýðubandalagsins á þessum tíma. Steingrímur sat í efnahags- og viðskiptannefndinni fyrstu tvö kjörtímabil Davíðs. Margrét Frímannsdóttir var formaður Alþýðubandalagsins seinna kjörtímabilið en undir lok þess tók hún þátt í að mynda Samfylkinguna ásamt Jóhönnu Sigurðardóttur, Össuri Skarphéðinssyni o.fl. en Steingrímur J. Sigfússon og Ögmundur Jónasson klufu sig frá fylkingunni og tóku saman við Vinstri græna.

Samfylkingin og Vinstri grænir voru nýir stjórnarandstöðuflokkar á valdatíma þriðja ráðuneytis Davíðs Oddssonar. Við upphaf þess skipaði Steingrímur J., Ögmund Jónasson í sitt gamla sæti innan efnahags- og viðskiptanefndarinnar, setti óreyndan þingmann í fjárlaganefndina og tók sjálfur sæti í utanríkismálanefndinni. Þessi nefndarsætaskipan hélst næstu tíu árin eða þar til allir þrír urðu ráðherrar undir forsæti Jóhönnu Sigurðardóttur árið 2009.

Margrét Frímannsdóttir, sem var fyrsti formaður Samfylkingarinnar, skipaði Jóhönnu Sigurðardóttur sem fyrsta fulltrúa flokksins í efnahags- og viðskiptanefndina. Með því urðu þau Ögmundur samferða í átta ár innan sömu nefndar eða þar til Jóhanna Sigurðardóttir var skipuð félagsmálaráðherra í síðara ráðuneyti Geirs H. Haarde (sjá hér).

Tæpum tveimur árum síðar sprakk stjórnarsamstarfið og þessi urðu öll ráðherrar í stjórn sem tók við í kjölfar háværra krafna um endurnýjun og breytta stjórnarhætti. Þrjú þeirra sem tóku við ráðherraembætti í Jóhönnustjórninni höfðu auk þess verið ráðherrar í hrunstjórninni. Það voru: Jóhanna Sigurðardóttir, Kristján L. Möller og Össur Skarphéðinsson. Allt síðasta kjörtímabil var helmingur ráðherrahópsins skipaður þeim sem áttu það sameiginlegt að eiga yfir tíu ára þingreynslu að baki og hafa tekið þátt í því að stofna til Samfylkingarinnar eða Vinstri grænna í aðdraganda alþingiskosninganna vorið 1999.

Vorið sem þessi komu inn á þing fyrir framangreinda flokka sat Halldór Ásgrímsson sitt annað kjörtímabil sem utanríkismálaráðherra en hann hafði verið sjávarútvegsráðherra á sama tíma og Steingrímur J. var skipaður landbúnaðarráðherra og Jóhanna félagsráðherra Þetta var í þriðja ráðuneyti Steingríms Hermannssonar sem sat á árunum 1989 til 1991 eða þar til Alþýðuflokkurinn sprengdi upp stjórnarsamstarfið (sjá hér).

Loks skal vakin athygli á því að sama ár og Steingrímur J. fékk sæti í efnahags- og viðskiptanefndinni tók hann líka sæti í sjávarútvegsnefndinni en þar sat hann í sjö ár. Hann varð svo formaður hennar fyrsta kjörtímabilið sem Sjálfstæðis- og Framsóknarflokkur störfuðu saman í öðru ráðuneyti Davíðs Oddssonar (sjá hér). Það er óvíst að, að baki því sem hér hefur verið rakið liggi neitt sem skiptir máli en vissulega vekja þessi atriði nokkra athygli og eru þess vegna talin hér.

Drög að samantekt á þessu efni

Það er ekki einfalt að draga þetta efni þannig saman að það sýni á óyggjandi hátt hvort og þá hvernig vera í nefndum hefur verið metin hingað til við skipun til ráðherraembætta. Þó verður tæplega annað sagt en að í þessum skrifum hafi verið dregnar fram sterkar vísbendingar um að það þyki harla góður undirbúningur fyrir ráðherrastöðu að hafa verið í nefnd sem fjallar um málefni þess ráðuneytis sem viðkomandi er skipaður yfir.

Það er því líklegra að val á ráðherraefnum fari öðru vísi fram en almennt er gert ráð fyrir. Þegar mið er tekið af því hvernig sá hópur sem hefur verið til skoðunar hér hefur raðast niður á nefndir er það a.m.k. ekki útilokað að draga þá ályktun að ráðherraefni flokkanna séu valin miklu fyrr á þingmannsferli þeirra sem hljóta skipun. Eigi þessi ágiskun við rök að styðjast skýrir þetta  nokkuð það valdaþrátefli sem þingstörfin einkennast gjarnan af.

Það er greinilegt að ekki nauðsynlegt að uppfylla það skilyrði að hafa setið í viðeigandi nefnd til að fá ráðherraembættisúthlutun. Kristján Þór Júlíusson er heilbrigðisráðherra án þess að hafa nokkurn tímann setið í velferðarnefndinni. Í báðum stjórnum sátu líka ráðherrar sem voru nýir inni á þingi þegar þeir voru settir yfir ráðuneyti.

Þessir höfðu því hvorki þingreynslu né reynslu innan úr nefndum sem heyrðu málefnalega undir ráðuneytin sem þeir voru skipaðir yfir. Hér er að sjálfsögðu átt við þær Svandísi Svavarsdóttur og Hönnu Birnu Kristjánsdóttur. Þær eiga það hins vegar sameiginlegt að hafa báðar framkvæmdastjórar á vegum sinna flokka og síðar borgarfulltrúar. Það sem þessi eiga hins vegar sameiginlegt er að þau voru efst á framboðslista síns kjördæmis þegar þau komu inn á þing (Svandís, Kristján Þór og Hanna Birna).

Þar sem Svandís og Hanna Birna voru nýjar inni á þingi þegar þær voru skipaðar í ráðherraembætti er forvitnilegt að bera ferilskrár þeirra saman. Hér er það gert út frá aldri, menntun, starfs- og stjórnmálareynslu. Þeir sem vilja nánari samanburð er bent á alþingisvefinn þaðan sem þessar upplýsingar eru teknar. Ferilskrá Svandísar er hér og Hönnu Birnu er hér.

Fyrir árið 2011 var það ekki óalgengt að hver þingmaður ætti sæti í þremur til fjórum þingnefndum á sama tíma en með breytingunum á þingskaparlögunum var ætlunin að draga úr nefndarálaginu þannig að hver þingmaður ætti aðeins sæti í einni nefnd. Reyndin virðist hins vegar vera sú að hver þingmaður situr í tveimur til þremur nefndum. Algengasta samsetningin er sú að þeir sitja í tveimur þingnefndum og í einni erlendri nefnd (sjá hér).

Annað sem ætti að liggja fyrir eftir þá samantekt sem hefur verið leidd fram hér er að áherslan á nefndarstörf þingmanna hefur orðið æ ríkari þáttur í störfum þeirra. Hér hefur líka töluverð áhersla verið lögð á að draga það fram að ein af þeim hefðum sem hafa orðið til í kringum þingnefndirnar er misjöfn virðingar- og/eða mikilvægisröð þeirra. Þær fastanefndir þingsins sem er útlit fyrir að veiti mestu upphefðina eru: utanríkismálanefnd og fjárlaganefnd, þá efnahags- og viðskiptanefnd og svo allsherjarnefnd og loks iðnaðarnefnd.

Til að undirstrika þessa niðurstöðu enn frekar er forvitnilegt að horfa aftur í tímann og skoða þá sem hafa orðið forsætisráðherrar á stjórnmálaferli sínum en hafa áður setið í utanríkismálanefnd og/eða verið utanríkisráðherrar. Áður en lengra er haldið er þó vert að benda á að í kaflanum Ráðherrasamanburður: Flokksforystuhlutverk voru einnig færð rök fyrir því í hvaða virðingarröð stjórn utanríkismála er í íslenskri flokkspólitík. Að þessu var einnig vikið í færslunum Til Evrópustýringar Íslands og Utanríkisráðuneytið.

Eins og kemur fram á þessari mynd þá má það heita hefð, frá árinu 2004, að þeir sem verða forsætisráðherrar hafi áður setið í utanríkismálanefnd. Það má reyndar vera að þessi hefð sé eitthvað eldri. Það er a.m.k. ljóst að það hafa verið sterk tengsl á milli forsætisráðherra- og utanríkisráðherraembættisins frá því að fyrsti utanríkisráðherrann var skipaður árið 1941.

Stefán Jóh. Stefánsson (Alþýðuflokki) var fyrsti utanríkisráðherrann (sjá hér). Hann var jafnframt fyrsti forsætisráðherrann sem hafði gegnt utanríkisráðherraembættinu áður en hann varð forsætisráðherra (sjá hér). Bjarni Benediktsson (eldri) hafði verið utanríkisráðherra í sex ár áður en hann varð forsætisráðherra, Benedikt Gröndal í eitt ár, Halldór Ásgrímsson í níu og Geir H. Haarde í eitt en hann hafði líka setið í utanríkismálanefnd í sjö ár áður en kom að því að hann tók við ráðherrastöðu.

Hér er ótalinn Ólafur Thors sem fór með Utanríkisráðuneytið samhliða forsætisráðherraembættinu í fyrstu tveimur ráðuneytunum sem hann fór fyrir. Þetta var árið 1942 og svo árin 1944 til 1947 (sjá hér). Það er heldur ekki óalgengt að þeir sem hafa verið forsætisráðherrar hafi orðið utanríkisráðherrar í framhaldinu. Þetta kemur líka fram á myndinni hér að ofan.

Þetta á við í tilviki Emils Jónssonar, Ólafs Jóhannessonar, Geirs Hallgrímssonar, Steingríms Hermannsonar og Davíðs Oddssonar. Það vekur væntanlega athygli að bæði Steingrímur og Davíð gegndu þó ekki utanríkisráðherraembættinu nema í eitt ár hvor. Það er ekki síður athyglisvert að af þeim átján, sem hafa verið forsætisráðherrar frá því að Utanríkisráðuneytið var stofnað, þá eru þeir ellefu sem höfðu gengt embætti utanríkisráðherra áður en þeir urðu forsætisráðherra, fóru með bæði embættin á sama tíma eða voru yfir Utanríkisráðuneytinu í framhaldi þess að þeir sátu í Stjórnarráðinu.

Til að lesendur átti sig enn frekar á sambandinu sem er á milli embættanna er vert að gera sams konar samanburð á embætti fjármála- og forsætisráðherra. Þessi embættisheiti eru jafngömul eða frá stofnun fyrstu ráðuneytanna árið 1917 (sjá hér). Vera í fjárlaganefnd er líka höfð með í þessum samanburði en ætlunin er að skoða hversu algengt það er að þeir sem hafa orðið forsætisráðherra hafi verið fjármálaráðherra áður, í framhaldinu eða hvort þeir, sem hafa sest í Stjórnarráðið eftir 1991, hafi setið í fjárlaganefnd.

Af þeim 24 sem hafa verið forsætisráðherra frá árinu 1917 þá eru þeir eingöngu fimm sem hafa líka verið fjármálaráðherra og allir áður en þeir urðu forsætisráðherra. Geir H. Haarde er eini forsætisráðherrann eftir 1991 sem hafði átt sæti í fjárlaganefndinni áður en hann varð æðstráðandi í ríkisstjórn. Hann stýrði þremur ráðuneytum á þingferlinum: fyrst Fjármálaráðuneytinu, þá Utanríkisráðuneytinu og síðast Forsætisráðuneytinu.

Áður en Geir tók sæti í fjárlaganefnd hafi hann átt sæti í tveimur nefndum. Hann sat í utanríkismálanefnd á árunum 1991-1998 og var formaður hennar þrjú síðustu árin. Hann var líka í sérnefnd um stjórnarskrármál árin 1992-1997. Auk þessa átti hann sæti í tveimur erlendum nefndum (sjá hér).

Þetta dæmi dregur það væntanlega fram að það eru mjög sterk tengsl á milli þess að formenn þeirra þriggja stjórnmálaflokka, sem oftast hafa komið að ríkisstjórnarmyndun; þ.e. Sjálfstæði-, Framsóknar- og Alþýðuflokks/Samfylkingarinnar, sækist eftir því að verða bæði forsætis- og utanríkisráðherra. Það er ekki að sjá að sama samband sé á milli embætta fjármála- og forsætisráðherra.

Hins vegar er rétt að taka það fram að það er alls ekki óalgengt að þeir sem hafa orðið forsætisráðherra hafi áður setið í ýmsum stjórnum og ráðum helstu peningastofnana landsins. Það er heldur ekkert einsdæmi að þeir sem hafi veitt ríkisstjórnarsamstarfi forsæti sitt hafi tekið við æðstu stjórn peningastofnana landsins.

Það er þar af leiðandi ekki útilokað að halda því fram að þó það sé langt frá því að nokkuð bendi til ákveðins orsakasamhengis á milli fjármála- og forsætisráðherraembættisins, eins og á milli þess síðarnefndar við utanríkisráðherraembættið, þá er slíkt samhengi fyrir hendi við helstu stofnanir fjármálamarkaðarins. Þessu verða gerð aðeins nánari skil í næstu færslu.

Niðurlag þessarar færslu

Það hefur þegar komið fram að það varð ofan á að lengja þessi skrif. Það væri þó nær að segja að þetta verkefni reyndist töluvert umfangsmeira en leit út fyrir í fyrstu. Einkum þykir ástæða að byggja betur undir ýmislegt sem samanburður á ráðherrahópunum tveimur svo og umfjöllunin um ráðuneytin hafa gefið vísbendingu um varðandi nefndarreynslu. Hér er átt við vísbendingar um það hvað hvort og hvaða hlutverki hún gegnir varðandi val á þeim sem verða ráðherrar.

Það er væntanlega öllum ljóst að sú hefð hefur orðið ofan á að formenn og varaformenn eru orðnir sjálfskipaðir komist flokkarnir sem þeir stýra til valda. Það hafa líka skapast ákveðnar hefðir í sambandi við það hvaða ráðuneyti þessir setjast yfir (sjá hér). Hins vegar er ekki annað að sjá en viss samkenni sé líka að finna í því í hvaða nefndum þessir hafa átt sæti. Þar af leiðandi er forvitnilegt að setja þetta fram og reyna að átta sig á því hvort eitthvert samhengi sé á milli þessara þriggja þátta; þ.e: formennsku í stjórnmálaflokkum, nefndarsetu og svo úthlutunar ráðherraembætta.

Hér, eins og í fyrri færslum, hafa þeir, sem hafa verið skipaðir í ráðherraembætti frá vorinu 2009, verið í brennidepli. Til að sýna fram á samhengið sem er útlit fyrir að sé á milli utanríkismálanefndar og forsætisráðherraembættisins var þó farið aftur í tímann. Því verður haldið áfram í næstu færslu en þar er ætlunin að fjalla frekar um þær nefndir sem skv. þessu hér heyra undir „aðrar nefndir“. Þessar eru m.a. þingvalla- og forsætisnefndin sem ýmislegt bendir til að hafi a.m.k. skipt máli í því valdakapphlaupi sem flest bendir til að ráði úrslitum varðandi bæði skipun í nefndir og síðar ráðherrastóla.

Síðasta færslan sem fjallar um nefndarstörf núverandi og fyrrverandi ráðherra snýst svo um erlendu nefndirnar. Þegar þetta verður allt komið saman þá ætti að vera óhætt að setja fram einhverjar frekari fullyrðingar. Nú þegar er þó óhætt að setja það fram að skipun til ráðherraembætta byggir frekar á flokkspólitískum hefðum en faglegum forsendum. Þessar flokkspólitísku hefðir virðast líka vera afar áþekkar innan þeirra stjórnmálaflokka sem mynduðu ríkisstjórn vorið 2009 og svo hinna sem skipuðu þá sem situr nú.

Það er sem sagt allt útlit fyrir að þær hefðarreglur sem hafa orðið ofan á við skipun til nefndarsæta og ráðherraembætta ráðist af uppgangi viðkomandi innan stjórnmálaflokksins og í stjórnmálum almennt. Með öðrum orðum hversu duglegur hann er við að pota sjálfum sér áfram innan stjórnmálaflokksins og síðar þingflokksins og síðast en ekki síst í kapphlaupinu um mikilvægustu nefndarsætin. Sennilega haldast þessi atriði mjög í hendur.

Þegar svona er komið ræður fagleg þekking á þeim málaflokki, sem hver og einn er skipaður yfir, sáralitlu ef nokkru máli. Með öðrum orðum þá ræður flokkspólitíkin öllu þegar kemur að skipun í ráðherraembætti á kostnað þeirra þátta sem væru heillavænlegastir fyrir málefnin og hagsmuni samfélagsins.

Þegar allt kemur til alls þá er það reyndar líklegt að sú flokkspóltíska þröngsýni, sem ræður því hvernig nefndar- og ráðherrasætum er úthlutað, sé meginskýring þeirrar kreppu sem íslenskt samfélag stendur frammi fyrir á velflestum sviðum. Því miður eru lítil líkindi til þess að hæfustu einstaklingarnir, veljist til að stýra efnahagsmálum landsins, atvinnulífinu, velferðarkerfinu og utanríkismálunum ásamt því að annast stjórnskipunareftirlitið, á meðan stjórnmálaflokkarnir beita aðferðum við val á forystumönnum sem taka mið af því hverjir eru færastir í að leggja það undir sig sem skilar þeim sjálfum mestu bæði hvað flokkspólitísk völd og illskiljanlega pólitíska virðingarröð varðar.

Heimildir

Aðrar færslur í þessum sama flokki:
Ráðherrasamanburður: Aldur við skipun
Ráðherrasamanburður: Menntun
Ráðherrasamanburður: Starfsreynsla
Ráðherrasamanburður: Sveitarstjórnarreynsla
Ráðherrasamanburður: Önnur pólitísk reynsla
Ráðherrasamanburður: Flokksforysta
Ráðherrasamanburður: Önnur flokksreynsla
Ráðherrasamanburður: Þingreynsla
Ráðherrasamanburður: Nefndareynsla I

Krækjur í aukafærslur í þessum flokki:
Hefðarreglur ráða för I
Hefðarreglur ráða för II
Hefðarreglur ráða för III
Hefðarreglur ráða för IV
Ráðherrasamanburður: Aukafærsla vegna skipunar Sigrúnar

Ferilskrá ráðherra núverandi og fyrrverandi ríkisstjórnar:
Menntunar- og hæfniskröfur til ráðherraembætta

Heimild um fastanefndir Alþingis
Fastanefndir Alþingis - Sögulegt yfirlit

Heimild um skipun ráðuneyta:
Ráðuneyti 1917-2013
Breytt skipan ráðuneyta í Stjórnarráði Íslands (fækkun ráðuneyta). frá 30. mars til 11. apríl 2012.
Stjórnarráð Íslands (sameining ráðuneyta). frá 9. júní til 9. september 2010.

Forgangsröðunin „óásættanleg“