Til kvótastýrðs landbúnaðar

Að undanförnu hefur þetta blogg verið lagt undir samanburð á menntun og starfreynslu þeirra sem gegna ráðherraembættum í núverandi ríkisstjórn og þeirra sem fóru með sömu málaflokka í síðustu ríkisstjórn. Nú þegar hefur slíkur samanburður verið birtur varðandi sex embætti en fjögur eru eftir. Næsta embætti sem verður tekið til slíkrar skoðunar er það sem stýrir ráðuneytinu sem fer með undirstöðuatvinnugreinar landsins; þ.e. landbúnaðinn og sjávarútveginn.

Sökum umfangs beggja málaflokka verður farin sú leið að skoða forsögu beggja í stökum færslum og byggja síðan á þeim í sjöundu færslunni með samanburðinum á menntun og starfsreynslu Steingríms J. Sigfússonar, sem var atvinnu- og nýsköpunarráðherra undir lok síðasta kjörtímabils, og Sigurðar Inga Kristjánssonar, sem er núverandi landbúnaðar- og sjávarútvegsráðherra.

Embættissaga landbúnaðarmála frá 1917

Atvinnumálaráðherra er eitt þeirra þriggja embættisheita sem voru tekin upp árið 1917 þegar fyrsta íslenska ríkisstjórnin var mynduð (sjá hér). Sigurður Jónsson, gjarnan kenndur við bæinn Ystafell í Köldukinn, var fyrstur til að gegna þessu embætti. Hann var atvinnumálaráðherra í þrjú ár eða til ársins 1920. Árið 1949 var þetta embættisheiti hins vegar lagt af.

Hermann Jónasson var fyrsti ráðherrann til að fara með landbúnaðarmál hér á landi. Þetta var í áttundu ríkisstjórninni sem sat á árunum 1934 til 1938. Hermann veitti henni forystu. Auk þess að fara með landbúnaðarmálin var hann líka forsætisráðherra og fór með dóms- og kirkjumálaráðuneytið (sjá hér). Hann fór með landbúnaðarmálin ásamt öðrum ráðuneytum fram til ársins 1942 en varð svo aftur æðstráðandi í málefnum landbúnaðarins kjörtímabilið 1950 til 1953 og síðast 1956 til 1958. Samtals var hann því yfir landbúnaðarmálunum í þrettán ár.

Bjarni Ásgeirsson var aftur á móti sá fyrsti sem var skipaður sérstakur landbúnaðarráðherra. Þetta var í fimmtándu ríkisstjórninni sem var mynduð hér á landi en það var Stefán Jóh. Stefánsson sem var forsætisráðherra hennar (sjá hér). Þessi ríkisstjórn sat á árunum 1947 til 1949.

Bjarni var með búfræðipróf frá Hvanneyri en því lauk hann árið 1913; 22ja ára að aldri. Hann var bóndi frá 1915 til 1951 eða í 36 ár. Lengst af á Reykjum í Mosfellssveit. Meðal þess sem kemur fram í ferilskrá hans er að hann lét reisa fyrstu ylræktarhús á Íslandi árið 1923 og var Í stjórn Búnaðarfélags Íslands frá 1927 til 1951. Hann var formaður þess frá árinu 1939. Ásamt því að gegna embætti landbúnaðarráðherra var Bjarni Ásgeirsson fyrsti ráðherrann til að fara með orkumál. Næstu þrjár áratugina varð það að nánast ófrávíkjanlegri hefð að sá sem var skipaður landbúnaðarráðherra fór yfir orkumálunum líka (sjá nánar hér).

Fleira sem vekur athygli í ferilskrá Bjarna er að hann var skipaður í milliþinganefnd til að endurskoða lög um verðlagningu landbúnaðarafurða. Þetta var í nóvember 1946 eða ári áður en hann var skipaður fyrsti landbúnaðarráðherrann. Sama ár og hann tók við landbúnaðarráðuneytinu tók Framleiðsluráð landbúnaðarins í fyrsta skipti til starfa (sjá hér). Þess má svo geta hér að Bjarni er föðurafi Ástu Ragnheiðar Jóhannesdóttur, fyrrverandi alþingismanns og forseta Alþingis á síðasta kjörtímabili.

Það er óvíst að þeir séu margir sem muna eftir Bjarna í dag enda fór hann ekki með embætti landbúnaðarráðherra nema í tvö ár. Ferilskrá hans bendir þó til að hann hafi verið athafnasamur og tilþrifamikill í þeim málaflokkum sem snúa að landbúnaðinum. Þekktasti ráðherrann, sem hefur farið með þetta embætti, er vafalaust Guðni Ágústsson en hann var landbúnaðarráðherra í átta ár. Aðeins tveir ráðherrar hafa verið yfir málaflokknum lengur en hann.

Hermann Jónasson, sem þegar er nefndur, var yfir málefnum landbúnaðarins í 13 ár skv. þessari heimild hér og Ingólfur Jónsson í 11 ár (sjá hér). Það má hins vegar taka það fram enn einu sinni að af einhverjum ástæðum þá ber upplýsingasíðum inni á vefjum Alþingis og ráðuneytanna almennt illa saman um það hvernig málaflokkum var skipt á milli ráðaherra og hver var fyrstur til að gegna viðkomandi embætti.

Samkvæmt því sem kemur fram á þessari undirsíðu á vef Alþingis, þar sem er að finna upptalningu ráðuneyta frá 1917 til 2013, þá fór Hermann Jónasson með landbúnaðarmálin í fyrsta skipti árið 1934 og var það samhliða því að hann varð forsætisráðherra í fyrsta skipti. Hann var forsætisráðherra í alls 10 ár og fór jafnframt með landbúnaðarmálin allan þann tíma. Árið 1950 var Hermann svo skipaður landbúnaðarráðherra í forsætisráðherratíð Steingríms Steinþórssonar (sjá hér).

Hermann Jónasson er vafalaust öllum sem hafa sett sig inn í íslenska stjórnmálasögu vel kunnugur enda sat hann inni á þingi í yfir þrjá áratugi. Þar af var hann formaður Framsóknarflokksins í 18 ár. Það má minna á það hér að Hermann var faðir Steingríms Hermannssonar sem einnig sat á þingi fyrir Framsóknarflokkinn á sínum tíma og afi Guðmundar Steingrímssonar sem situr nú á þingi fyrir Bjarta framtíð.

Ingólfur Jónsson sat á þingi fyrir Sjálfstæðisflokkinn í tæpa fjóra áratugi eða í 36 ár. Þar af var hann landbúnaðarráðherra í 11 ár eða frá árinu 1959-1971. Það má vera að fleirum kunni að þykja áhugavert að heyra af þeim viðhorfum sem koma fram til framtíðar landbúnaðarins í ræðu sem Ingólfur flutti árið 1964 við setningu 46. Búnaðarþingsins sem þá var sett í Bændahöllinni í fyrsta skipti. Hér er endursögn eins blaðamanna Vísis á þessum tíma á orðum ráðherrans:

Ingólfur Jónsson sagði að 15% af þjóðinni lifði nú á landbúnaði. Fjölgun þjóðarinnar væri mikil og gert ráð fyrir því, að Íslendingar yrðu helmingi fjölmennari um næstu aldamót en þeir eru nú. Því mætti sjá fram á vaxandi þörf á landbúnaðarafurðum. Með tilliti til þess sagði hann, að það væri uggvænlegt að bændur flosnuðu upp af búum. (Vísir: 14. feb. 1964)

Það er hæpið að gera ráð fyrir því að þeir séu margir sem muna eftir Ingólfi Jónssyni inni á Alþingi frekar en fyrsta landbúnaðarráðherranum; Bjarna Ásgeirssyni. Ingólfur átti þó sæti inni á þingi í tæpa fjóra áratugi. Af þeim tíma var hann rúman áratug yfir málefnum bænda.

 

Væntanlega eru þeir a.m.k. fáir meðal yngstu kjósendanna sem vita af Ingólfi Jónssyni en það er hins vegar líklegt að Guðni Ágústsson sé mörgum eftirminnilegur. Þeir eru jafnvel til sem vita fátt annað í pólitík en að Guðni hafi verið landbúnaðarráðherra upp úr síðustu aldamótum. Reyndar er margt sem gefur tilefni til að álykta að Guðni sé þekktasti landbúnaðarráðherrann í sögu íslenskrar stjórnmálasögu.

Guðni Ágústson er sonur Ágústs Þorvaldssonar, fyrrverandi þingmanns, sem sat í 18 ár inni á þingi fyrir Framsóknarflokkinn. Guðni sat í 16 ár fyrir sama flokk. Helming þess tíma gegndi hann embætti landbúnaðarráðherra eða frá árinu 1999 til ársins 2007. Hann var enn inni á þingi við bankahrunið en sagði af sér bæði þingsæti og formennsku í Framsóknarflokknum 17. nóvember 2008 eða tæpum tveimur mánuðum eftir að innihaldsleysi íslensku bankabólunnar varð opinbert (sjá hér).

Guðni var fæddur í sveit og lauk búfræðiprófi frá Hvanneyri árið 1968. Áður en hann var kosinn inn á þing árið 1987 hafði hann starfað sem mjólkureftirlitsmaður hjá Mjólkurbúi Flóamanna í ellefu ár. Hann átti líka sæti í stjórn Hollustuverndar ríkisins áður en hann var kjörinn inn á þing.

Áður en hann var skipaður landbúnaðarráðherra árið 1999 hafði hann bætt við ferilinn setu í bankaráði Búnaðarbanka Íslands þar sem hann sat á árunum 1990 til 1998. Hann var formaður þess fyrstu þrjú árin. Hann var einnig í stjórn Stofnlánadeildar landbúnaðarins á sama tíma og var líka formaður þar fyrstu þrjú árin. Auk þessa var hann formaður stjórnar Lánasjóðs landbúnaðarins árið áður en hann tók við landbúnaðarráðherraembættinu í fyrsta skipti. Það má svo koma fram að hann hafði verið í landbúnaðarnefnd Alþingis í átta ár áður en hann var skipaður æðstráðandi í Landbúnaðarráðuneytinu (sjá nánar hér).

Það er líklegt að Guðni verði mörgum íslenskum kjósandanum minnisstæður eitthvað áfram. Þar hafa sterkur svipur, djúp rödd og yfirveguð framkoma sem er þó full af glettni og húmor vissulega sín áhrif. Hins vegar má búast við að nafn hans verði þeim sem þekkja sögu landbúnaðarstefnunnar og búvörusamninga síðustu ára ekki síður minnisstætt fyrir þátt hans í mótun hennar.

Framleiðslustýring í stað markaðsstýringar

Það er í reynd ótrúlega stutt síðan að eina alvöruatvinnugreinin í landinu var landbúnaður. Allir sem voru sjálfra sín voru bændur eða héldu a.m.k. bú þó að einhverjir létu ráðsmenn um búskapinn. Landbúnaðarstörfin voru vinnuaflsfrek en verkin á stærri bæjum voru unnin af mörgum höndum og sum án þess að bóndinn kæmi þar nærri. Presturinn jafnt og sýslumaðurinn voru fyrst og síðast bændur sem bjuggu á sinni bújörð. Það var framleiðsla hennar sem lagði grunninn að öllu öðru; lífsnauðsynjunum jafnt og þjóðfélagsstöðunni.

Þetta fór ekki að breytast fyrr en undir lok 19. aldar með þilskipaútgerðinni sem gaf þeim sem áttu engan möguleika í gamla bændasamfélaginu tækifæri til að yfirgefa sveitirnar, koma sér upp fjölskyldu og búa eigið heimili. Stórbændur svo og innlendir embættismenn höfðu horn í síðu þéttbýlismyndunarinnar því með henni misstu þeir dýrmætan vinnukraft. Vinnukraft sem kostaði þá lítið og ráðandi öfl í samfélaginu höfðu sett undir vistarbönd til að tryggja aðganginn að því enn frekar.

Það hefur orðið gífurleg breyting á verklaginu til sveita frá því þetta var og ekki síður á stöðu sjálfeignabænda. Í raun má segja að af einhverjum ástæðum hafi öfgarnar algerlega snúist við þannig að afkomendur þeirra sem áður voru heftir af vistarböndum íslenskra óðalsbænda hafa sett bændum slíka fjötra að það er hæpið að aðrir rekstraraðilar myndu sætta sig við að vera ofurseldir svo margslungnum höftum og bændum hafa verið sett á undanförnum áratugum.

Fyrstu lagasetningar varðandi landbúnaðinn báru því vitni að meiri hluti þeirra sem sat á þingi voru annaðhvort stórbændur sjálfir eða þeir voru synir fyrrum stóreignabænda. Megintilgangurinn var að jafna kjör bænda og tryggja að þau yrðu ekki lakari en þeirra sem yfirgáfu sveitirnar og settust að á mölinni.

Setning afurðasölulaganna árið 193[5] lagði grunninn að þeirri stefnu sem nú er fylgt í landbúnaði. Með þeirri lagasetningu var komið á opinberri verðlagningu mjólkur- og sauðfjárafurða, vinnslu og sölu afurðanna veitt í ákveðinn farveg og viðurkennt að bændur gætu beitt samtakamætti sínum í kjarabaráttu sinni, rétt eins og verkalýðurinn gerði með verkalýðsfélögunum. (sjá hér)

Hermann Jónasson tók við forsætisráðherraembættinu af Ásgeiri Ásgeirssyni á miðju ári 1934. Það var því í stjórnartíð hans sem afurðasölulögin voru sett en þau höfðu verið í undirbúningi frá árinu 1932 (sjá hér: bls. 44-45). Með vexti verkalýðshreyfingarinnar gerðu ýmsir forkólfar hennar kröfu um að fulltrúar úr þeirra röðum ættu aðild að samningum um búvöruverð. 

Lögin um framleiðsluráð voru m.a. viðbrögð stjórnvalda við þessari kröfu. Aðdragandi þess að þau voru sett var á margan hátt sögulegur en það var í stjórnartíð fyrsta landbúnaðarráðherrans, Bjarna Ásgeirssonar, sem þau urðu að veruleika.

Árið 1947 setti Alþingi lög um Framleiðsluráð landbúnaðarins og sú lagasetning markaði að ýmsu leyti tímamót. Þá var öllum afurða- og verðlagsmálum landbúnaðarins þjappað saman undir eina stjórn og frjálsum samtökum bænda, Stéttarsambandi bænda sem stofnað var árið 1945, fengin stjórn þessara mála í hendur. Þá var því einnig slegið föstu að bændur skyldu hafa sambærileg laun og ákveðnar stéttir þjóðfélagsins.

[...] Ríkisvaldið reyndi eftir því sem við var komið að tryggja kjör þeirra sem landbúnað stunduðu með lagasetningu jafnframt því sem bændur voru hvattir með fjárframlögum til framfara og framleiðsluaukningar. Í því skyni var lögum um búfjárrækt og jarðrækt breytt, bændum tryggð aðstoð við verklegar framkvæmdir og leiðbeiningaþjónustan efld. (sjá hér)

Með lögunum tók Framleiðsluráð við málum Búnaðarráðs „og verðlagði á grundvelli verðlagsnefndar sex fulltrúa neytenda og bænda.“ (sjá hér) Ósamlyndi hinnar nýju verkalýðsstéttar og matvælaframleiðenda til sveita hélt engu að síður áfram og náði hámarki undir árið 1960.

Það lítur út fyrir að ásteytingsefnið hafi ekki síst snúist um útflutningsbætur sem ríkissjóður greiddi bændum fyrir það að útflutningsverðmæti búvara var lægra en heildsöluverðið innanlands. Útflutningsbæturnar voru hliðstæðar því sem viðgekkst varðandi útflutning sjávarafurða á þessum tíma (sjá hér).

Undir 1960 stefndi allt í óefni. Fulltrúar neytenda í verðlagsnefnd Framleiðsluráðs landbúnaðarins kærðu ákvörðun Framleiðsluráðsins um hækkun á dilkakjöti en töpuðu málinu. Þegar dómur féll þeim í óhag sögðu þeir sig úr verðlagsráði. Á þessum tíma sat minnihlutastjórn Alþýðuflokks sem brást við með því að setja „bráðabirgðalög, sem kom í veg fyrir alla hækkun afurðaverðs. Hinir stjórnmálaflokkarnir þrír lýstu andstöðu við lögin.“ (sjá hér)

Í framhaldinu tók við ellefu ára seta Ingólfs Jónssonar í landbúnaðarráðuneytinu. Í upphafi þess tíma náðist samkomulag við fulltrúa bænda á áframhaldandi útflutningsbótum (sjá hér).

Þessar útflutningsbætur voru m.a. hugsaðar sem nokkurs konar viðurkenning á því að gengi krónunnar var miðað við aðra hagsmuni en hagsmuni landbúnaðarins, bætur fyrir að bændur afsöluðu sér að nokkru eigin forræði í verðlagsmálum og þeim var ekki heimilt að velta halla af útflutningi út í verðlag búvara innanlands. (sjá hér)

Einhverjum kann að þykja það upplýsandi að lesa þessa frásögn hér um sögu útflutningsbótanna fram undir 1960 og þann „hvell“ sem varð vegna samningsins. Árið 1965 drógu fulltrúar verkalýðsfélaganna sig út úr sexmannanefndinni. Með setningu bráðabirgðalaga var Hagstofunni falið að ákvarða verðlagsgrundvöll landbúnaðarafurða það árið (sjá hér bls. 59).

Lögunum um Framleiðsluráð landbúnaðarins var gefið framhaldslíf með nokkrum breytingum árið 1966. Hugmyndir um að taka aftur upp það fyrirkomulag að bændur semdu beint við ríkisvaldið um afurðasöluverðið höfðu reyndar komið fram en fengu ekki meirihlutafylgi meðal bænda fyrr en tveimur árum eftir að Framleiðsluráðið var endurvakið.

Verð búvara og kjör bænda voru því áfram háð þeim samningum sem bændur náðu við fulltrúa verkalýðsfélaganna. Ríkisvaldið greip hins vegar inn í með beinum eða óbeinum hætti eins og með bráðabirgðalögunum frá 1965 og ýmsum hliðarráðstöfunum „til þess að liðka fyrir samkomulagi um verðlagsgrundvöll landbúnaðarafurða í Sexmannanefndinni“ (sjá hér).

Landbúnaðarframleiðslan sett undir kvótastýringu

Tveimur áratugum eftir að Hermann Jónsson gegndi síðast embætti landbúnaðarráðherra fór sonur hans, Steingrímur Hermannsson, með embættið. Í ráðherratíð hans voru í fyrsta skipti sett inn í íslenska löggjöf ákvæði til framleiðslustýringar með framleiðslutakmarkandi aðgerðum (sjá hér).

Þannig var í raun komið á kvóta í framleiðslu. Kvótinn var reiknaður út frá framleiðsluviðmiði sem í daglegu tali var kallað „búmark“ og var það reiknað út frá meðalframleiðslu hvers býlis á árunum 1976 til 1978. Búmark fól ekki í sér endanlegan framleiðslurétt heldur var notað sem viðmið við skerðingu. [...] Framleiðsluráði var einnig veitt heimild til þess að leggja gjald á innflutt kjarnfóður sem gat numið allt að 100% af innkaupaverði. Þetta ákvæði var rýmkað í 200% með bráðabirgðalögum nr. 63/1980. (sjá hér bls. 71-72)

Kjarnfóðurgjaldinu var ætlað að stuðla að minnkandi framleiðslugetu bænda og koma í veg fyrir offramleiðslu einkum á lambakjöti og mjólkurafurðum. Búvörulögin voru svo sett árið 1985 en þá var framsóknarmaðurinn, Jón Helgason, landbúnaðarráðherra. Í þessum lögum eru mörg stefnumarkandi ákvæði til framleiðslustýringar. Í 7. kafla laganna, „Um stjórn búvöruframleiðslunnar“  er t.d. að finna ákvæði um að ríkisvaldið tryggi með samningum fullt verð til bænda fyrir ákveðið magn búvara en verð verði skert fyrir framleiðslu umfram umsamið magn (sjá hér).

Með lögunum var landbúnaðarráðherra orðinn æðstráðandi hvað varðar verðlag landbúnaðarframleiðslunnar og kjör bænda auk þess sem hann var kominn með formlegt vald til að stjórna framleiðslunni að öðru leyti. „Búvörulögin voru því rammi utan um framleiðslustýringu í landbúnaði þar sem ráðherra gat útfært lögin nánar með reglugerðum.“ (sjá hér bls. 79) Þó nokkur ókyrrð stafaði vegna laganna en búvörusamningar næstu ára voru gerðir á grunni þeirra.

Nokkrar deilur urðu meðal framleiðanda með hvaða hætti fullvirðisréttur, sem var fullgreiddur framleiðsluréttur, skyldi reiknaður. Nokkrir bændur fóru með málið fyrir dómstóla á þeirri forsendu að ákvæði búvörulaga um heimild landbúnaðarráðherra til þess að útfæra lögin nánar með reglugerðum bryti gegn ákvæði 67. gr. stjórnarskrárinnar um eignarrétt. Bæði héraðsdómur og Hæstiréttur töldu svo ekki vera. (sjá hér bls. 83)

Áður en lengra er haldið er vert að vekja athygli á því að í kjölfar umræddrar lagasetningar var sett á fót framkvæmdanefnd búvörusamninga sem hafði þó enga stoð í lögum fyrr en 13 árum eftir að hún var sett á laggirnar. Hlutverk nefndarinnar var að annast eftirlit með framkvæmd búvörusamninga þó það væri ekki skilgreint fyrr en með lögunum 1999 en með þeim var Framleiðsluráð landbúnaðarins jafnframt lagt niður (sjá hér bls. 84-85).

Mikil óvissa var í efnahagsmálum á Íslandi í byrjun árs 1989, [...] hin venjubundna barátta við verðbólguna [var] fyrirferðamikil, ásamt versnandi afkomu fyrirtækja og heimila með tilheyrandi vandamálum. [...] Af einhverjum ástæðum ákváðu forystumenn í launþegahreyfingunni að beina spjótum sínum að bændum og hvöttu félagsmenn sína til að sniðganga mjólk og mjólkurvörur. (sjá hér bls. 85-86)

Árið 1988 hafði Steingrímur J. Sigfússon setið inni á þingi í fimm ár en það ár var hann skipaður landbúnaðarráðherra af Steingrími Hermannssyni sem þá var orðinn forsætisráðherra (sjá hér). Steingrímur J. Sigfússon gegndi embætti landbúnaðarráðherra í þrjú ár. Það var því í stjórnartíð hans sem Sjömannanefndin var skipuð en í henni áttu sæti fulltrúar Landbúnaðarráðuneytisins, Stéttarsambands bænda, ASÍ, BSRB, VSÍ og Vinnumálasambands samvinnufélaganna. Hlutverk nefndarinnar var að auka hagkvæmni innlendrar framleiðslu og lækka kostnað á öllum stigum framleiðslunnar (sjá hér bls. 23).

Nefndin komst að þeirri niðurstöðu að eina sýnilega leiðin til að tryggja stöðu sauðfjárræktar til frambúðar væri að „auka afköst einstakra bænda og hagræða þannig að verð gæti lækkað. Til þess að ná fljótt árangri í því efni þyrfti að gefa þeim bændum sem besta aðstöðu hafa, möguleika til að auka framleiðslu sína en til þess að svo mætti verða þyrftu aðrir að draga úr framleiðslu sinni eða hætta búskap.“ (Ríkisendurskoðun: Framkvæmd búvörulaga 1988-1993).

Búvörusamningurinn sem gerður var í mars 1991 tók mið af niðurstöðum nefndarinnar. Hann markaði tímamót þar sem með honum var gengið enn lengra í átt til kvótastýringar í landbúnaðinum auk þess sem útflutningsbæturnar sem voru lögfestar í embættistíð Ingólfs Jónssonar voru felldar niður (sjá hér).

Í upphafi forsætisráðherratíðar Davíðs Oddssonar, í lok apríl 1991, var Halldór Blöndal skipaður landbúnaðarráðherra (sjá hér). Árið eftir var mjólkurframleiðslan sett undir sama framleiðslustjórntækið og sauðfjárræktin að tillögum Sjömannanefndarinnar. Árið 1993 voru svo núgildandi lög um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvöru fest (99/1993). Lögin byggðu á ályktunum Sjömannanefndarinnar.

Framleiðslustýringin sem þau kveða á um hafði tilætluð áhrif. Bændum fækkaði með því að þeir sem höfðu ekki fjárhagslegt bolmagn til að keppa við stærri búin með kaupum á framleiðslukvóta eða endurnýjun á tækjabúnaði neyddust til að hætta búskap.

Á undanförnum árum hefur kúabúum fækkað um 40 á ári. Að sögn Jóns Viðars Jónmundssonar, nautgriparæktarráðunautar Bændasamtakanna, hefur viss hópur bænda hætt mjólkurframleiðslu vegna þess að búrekstraraðstaða þeirra hefur verið orðin léleg, fjósin gömul og ekki grundvöllur fyrir endurnýjun. Þetta séu gjarnan eldri bændur með litla framleiðslu, allt niður í 10 þúsund lítra á ári.

Þessi litlu bú eru nú smám saman að hverfa. Jón Viðar segir að einnig sé orðið töluvert um að menn séu að selja frá sér greiðslumarkið vegna þess að reksturinn gangi ekki upp. Í þeim hópi sé ungt fólk alveg eins áberandi og hið eldra og búin af öllum stærðum. Dæmi eru um að bú með 170-180 þúsund lítra framleiðslurétt hafi hætt af þeim sökum.  (mbl.is 29. janúar 1997)

Þeir sem fjölluðu um afleiðingar kvótakerfisins í landbúnaði á þeim árum sem kvótastýringin var innleidd litu vissulega á málið misjöfnum augum. Einhverjir vildu t.d. undirstrika það að landbúnaðarstefnan væri „í eðli sínu pólitískt mál“:

Kvótakerfi og búvörusamningar eru einnig gagnrýnd og sögð lögleiðing fátæktar og kotbúskapar þar sem bændur geti hvorki lifað né dáið. Síðast en ekki síst heyrast raddir sem segja að kvótakerfið með tilheyrandi ríkisaðstoð mismuni bændum, íþyngi skattborgurunum, sé brot á stjórnarskrá og komi í veg fyrir að framfarir verði í landbúnaðinum.

Margt í þessari gagnrýni er erfitt að hrekja, en það þýðir þó ekki að hún þurfi að vera rétt. Þau sjónarmið sem gagnrýnendur landbúnaðarstefnunnar setja fram geta fyllilega átt rétt á sér, rétt eins og sjónarmið þeirra er marka stefnuna. Landbúnaðarstefnan er í eðli sínu pólitískt mál sem tekur mið af ríkjandi aðstæðum og tillit til mismunandi sjónarmiða (Guðmundur Stefánsson. 1998. Landbúnaðarstefnan og búvörusamningurinn) 

Innflutt landbúnaðarstefna

Þó það hafi farið mishátt á hverjum tíma hvaðan þessi pólitík er upprunnin er það tæpast launungamál að hún er innflutt:

Stefna varðandi framleiðslu og markaðssetningu landbúnaðarafurða er sett fram í Lögum um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvöru nr. 99/1993. Í lögum þessum eru sett fram opinber markmið í landbúnaðarstefnu Íslands og rammi fyrir landbúnaðinn og reglugerðir um hann. Með lagasetningunni eru sett fram atriði sem eru sambærileg við Stoð I í sameiginlegri landbúnaðarstefnu Evrópusambandsins. (Landbúnaður og þróun dreifbýlis. [2009])

Það var sama pólitíska framleiðslustýringin og er vísað til hér að framan sem liggur til grundvallar lögunum um garð- og gróðurhúsaafurðir frá 2002, um mjólkurframleiðslu frá 2004 og um sauðfjárrækt frá 2007. Þessi lög voru innleidd í ráðherratíð Guðna Ágústssonar.

Eins og lesendum er eflaust kunnugt hefur yfirlýst markmið landbúnaðarstefnunnar verið það að stuðla að aukinni hagræðingu og lækkun framleiðslukostnaðar á landbúnaðarvörum. Niðurstaðan hefur orðið sú að búum hefur fækkað á undanförnum árum en framleiðslukostnaðurinn hefur ekki lækkað. Í stað þess að opinbera þessa útkomu í verðlaginu á landbúnaðarafurðum hafa bændur skorið niður við sig kjörin.

Núgildandi búvörusamningar eru líka úr embættistíð Guðna Ágústssonar eða frá árinu 2006. Þeir hafa verið framlengdir tvisvar. Fyrst í apríl 2009 þegar Steingrímur J. Sigfússon var landbúnaðarráðherra. Í tilefni framlengingarinnar þá var þessi tilkynning send út frá Landbúnaðarráðuneytinu:

Eins og kunnugt er var ákveðið í fjárlögum 2009 að skerða samningsbundnar greiðslur samkvæmt búvörusamningum vegna fyrirséðra erfiðleika í ríkisfjármálum í kjölfar bankahrunsins. [...]

Allir samningarnir verði framlengdir um tvö ár, að mestu á óbreyttum forsendum.

Þessi samningsniðurstaða felur í sér að bændur gera sér grein fyrir þeirri alvarlegu stöðu sem uppi er í ríkisfjármálum, en fyrir liggur að gæta verður mikils aðhalds á næstu árum. Bændur færa umtalsverða fórn í tvö til þrjú ár miðað við gildandi samninga en fá í staðinn framlengingu um tvö ár þegar ætla má að ástand hafi batnað. Samkomulagið felur í sér aukið rekstraröryggi í landbúnaði til lengri tíma. Það er ekki síst mikilvægt nú með tilliti til fæðuöryggis þjóðarinnar. (sjá hér)

Seinni framlengingin var gerð fyrir ári síðan en þá gegndi Steingrímur J. Sigfússon stöðu landbúnaðarráða í þriðja skiptið (sjá hér). Það sem vekur athygli í þessum samningunum um starfsskilyrði í mjólkurframleiðslu, sauðfjárræktar og framleiðenda garðyrkjuafurða er einkum þetta hér:

Samningur þessi er gerður með fyrirvara um hugsanlegar breytingar á þjóðréttarlegum skuldbindingum Íslands sem kunna að leiða af niðurstöðum samningaviðræðna um aðild Íslands að Evrópusambandinu (sjá t.d. hér).

Í tilefni umræðna, sem sköpuðust á haustþinginu 2012 um frumvarp Steingríms J. Sigfússonar um breytingu á búnaðarlögunum frá 1998, vék Sigurður Ingi Jóhannsson, núverandi landbúnaðarráðherra, að þessu atriði þar sem hann lagði til svohljóðandi breytingartillögu við frumvarp landbúnaðarráðherrans:

Við lögin bætist nýtt ákvæði til bráðabirgða, svohljóðandi:

Á árunum 2012–2017 er óheimilt að binda gildi samninga sem gerðir eru á grundvelli 30. gr. laga um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum, nr. 99/1993, og búnaðarlaga, nr. 70/1998, fyrirvara um breytingar á þjóðréttarlegum skuldbindingum Íslands sem kunni að leiða af niðurstöðum viðræðna um aðild Íslands að Evrópusambandinu. Fallið skal frá þegar gerðum fyrirvörum þessa efnis. (sjá hér)

Í upphafi síðasta kjörtímabils var Jón Bjarnason skipaður landbúnaðarráðherra. Hann gegndi embættinu í tvö ár. Fyrra árið eða þingveturinn 2009 til 2010 lagði hann fram frumvarp til laga um breytingu á lögunum um framleiðslu, verðlagningu og sölu búvöru frá árinu 1993. Frumvarpið gufaði að einhverjum ástæðum upp eftir aðra umræðu en það er vissulega forvitnilegt að setja sig inn í þau viðhorf sem koma fram bæði í þingsal við aðra umræðu um framvarpið (sjá hér) og svo í því sem kom frá umsagnaraðilum um frumvarpið (sjá hér).

Þar er margt sem bendir til þess að það sé einhvers konar samhengi milli óhagganlegrar tiltrúar á þýðingu þess að ganga inn í Evrópusambandið og lélegs skilnings eða lítillar þekkingar á starfsskilyrðum og kjörum bænda. Það má benda á að meðal þingmannanna eru það einkum þingmenn Samfylkingarinnar sem voru upp á móti frumvarpi Jóns Bjarnasonar og verður ekki betur séð en viðhorf þeirra séu mjög í stíl þeirra viðhorfa sem einhverjir hafa haldið fram að hafi orðið Alþýðuflokknum að falli.

Fyrir þá sem ekki þekkja til má rifja það upp að Alþýðuflokknum gamla var gjarnan legið á hálsi fyrir „fjandsamleg“ viðhorf gagnvart landbúnaði og öðrum málaflokkum sem sumir vilja meina að séu einkamál landsbyggðarinnar. Þegar viðhorfalínur nútímans eru skoðaðar vekur reyndar athygli að þeir sem vilja skera niður allan kostnað skattgreiðenda vegna landbúnaðarframleiðslunnar eru gjarnan helstu málsvarar Evrópusambandsaðildar.

Hvort það stafar af ónógri þekkingu eða skorti á skilningi, sem þessir setja sig upp á móti framleiðslustýringu sem er að fyrirmynd sambandsins sem þeir telja sig væntanlega vera að vinna með, verður ekkert fullyrt. Það er þó útlit fyrir að andstæðingar stjórntækja til tekjutryggingar og/eða -jöfnunar meðal bænda hafi ekki náð að átta sig á hugtakinu „fæðuöryggi“ sem er líka innflutt eins og stjórntækið sem í daglegu tali hefur verið kennt við kvóta.

Það er rétt að viðurkenna það að það fór mun meiri tími í þessa færslu en til stóð í upphafi. Ég vona að árangurinn sé sá að ég hafi getað komið mér undan því að fara beinlínis með rangt mál um það sem viðkemur sögunni sem liggur núverandi stöðu í landbúnaði til grundvallar. Í næstu færslu verður stiklað á embættissögu og stjórnsýslulegum ákvörðunum Sjávarútvegsráðuneytisins. Þessi og næsta færsla eru hugsaðar sem undanfari þess að menntun, þekking og reynsla sem liggur skipun núverandi og fyrrverandi landbúnaðar- og sjávarútvegsráðherra verði bornar saman.

Heimildir um ráherra og ráðuneyti

Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið: Ráðuneyti: Sögulegt yfirlit

Ríkisstjórnir og ráðherrar frá 1904-1942
Ríkisstjórnartal frá stofnun lýðveldis

Ráherraskipan í síðara ráðuneyti Jóhönnu Sigurðardóttir
Ráðherrar í núverandi ríkisstjórn

Heimildir um lög sem varða landbúnaðinn

Aðstoð til bænda á óþurrkasvæðunum (austan- og norðanlands) (Fyrst lagt fram sem stjórnarfrumvarp. Flutningsmaður Hermann Jónasson)

Breyting á lausaskuldum bænda í föst lán (Fyrst lagt fram sem stjórnarfrumvarp. Flutningsmaður Ingólfur Jónsson)

Framleiðsluráð landbúnaðarins (Fyrst lagt fram sem stjórnarfrumvarp. Flutningsmaður Steingrímur Hermannsson) 

Lög um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum (lög nr. 99/1993)
Búnaðarlög (lög nr. 70/1998)
Breyting á lögunum frá 2002 (samningur um framleiðslu og verðmyndun garð- og gróðurhúsaafurða)
Breyting á lögunum frá 2004 (samningur um framleiðslu og greiðslumark mjólkur)
Breyting á lögunum frá 2007 (samningur um framleiðslu og greiðslumark sauðfjárafurða)

Landbúnaður: Lög og reglugerðir (yfirlit á vef atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytisins)

Aðrar heimildir sem varða sögu og þróun í landbúnaðinum

Úr sögu útflutningsbóta landbúnaðarins. Tímanum 21. júní 1991

Svar Halldórs Blöndal, sem landbúnaðarráðherra, um störf og skýrslu sjömannanefndarinnar

Ríkisendurskoðun: Framkvæmd búvörulaga 1988-1993 (mars 1994)

Fimmtíu ár frá því Framleiðsluráð landbúnaðarins tók til starfa: Stofnun á tímamótum. mbl.is. 29. júní 1997

Guðmundur Stefánsson. Landbúnaðarstefnan og búvörusamningar. 1998.

Framlenging búvörusamninga. amx.is. 18. apríl 2009
Framlengja búvörusamninga um 2 ár. mbl.is. 28. september 2012.

Frumvarp til laga um breytingu á lögum nr. 99/1993, um framleiðslu, verðlagningu og sölu á búvörum, með síðari breytingum (lagt fyrir Alþingi á 138. löggjafarþingi 2009-2010)
Viðbrögð við umsagnarbeiðnum um frumvarpið (27. ágúst 2010)

Jón Hartmann Elíasson. Áhrif hagsmunasamtaka bænda á stefnumótun og stefnuframkvæmd í landbúnaði. Október 2011

Félags- og húsnæðismálaráðuneytið

Þetta er sjötti hlutinn af tíu þar sem ferilskrár ráðherranna í núverandi ríkisstjórn eru bornar saman við ferilskrár þeirra sem gegndu sömu embættum í lok síðasta kjörtímabils. Meginmarkmiðið er þó ekki samanburðurinn í sjálfu sér heldur að vekja lesendur til umhugsunar um það hversu farsæl núverandi aðferð við skipun í ráðherraembætti er íslensku samfélagi.

Í fyrsta hlutanum voru ferilskrár Jóhönnu Sigurðardóttur og Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar bornar saman, þá Katrínar Júlíusdóttir og Bjarna Benediktssonar, næst Guðbjarts Hannessonar og Kristjáns Júlíussonar, því næst Katrínar Jakobsdóttur og Illuga Gunnarssonar og síðast Steingríms J. Sigfússonar og Ragnheiðar Elínar Árnadóttur. 

Miðað við þann samanburð sem þegar hefur verið lokið við er svo að sjá að það sé pólitísk staða innan þeirra flokka sem sitja í ríkisstjórn sem ræður mestu varðandi það hver verður ráðherra. Það verður forvitnilegt að sjá hvort framhaldið staðfestir þessa ályktun eða leiðir fram fylgni við aðra þætti ferilskráa þeirra sem hafa gegnt eða gegna ráðherraembætti.

Að þessu sinni verða ferilskrár Guðbjarts Hannessonar og Eyglóar Harðardóttur bornar saman en Guðbjartur var velferðarráðherra í síðustu ríkisstjórn í kjölfar þess að Heilbrigðisráðuneytinu  og Félags- og tryggingamálaráðuneytinu var steypt saman í eitt. Þetta er hins vegar í fyrsta skipti sem húsnæðismálunum er veittur sá gaumur að þau eru tekin upp sem sérstakur málaflokkur af einhverju ráðuneytanna. Það verður forvitnilegt að sjá hvaða þýðingu þetta hefur fyrir þetta brýna málefni sem snertir svo marga.

Saga félagsmálaráðuneytisins er lengri en mætti e.t.v. ætla í fyrstu. Fyrsti félagsmálaráðherrann var skipaður í þriðja ráðuneyti Hermanns Jónssonar sem sat á árunum 1939 til 1941.  Sá sem var skipaður í embættið var Stefán Jóh. Stefánsson sem fór jafnframt með utanríkisráðherraembættið. Það sem vekur sérstaka athygli í ferilskrá Stefáns Jóhanns er að hann: „Kynnti sér félagsmálalöggjöf á Norðurlöndum 1928 með styrk úr sáttmálasjóði.“ (sjá hér) Alls fór Stefán Jóhann með með þennan málaflokk í fimm ár; þar af tvö sem forsætisráðherra en það var á árunum 1947 til 1949.

Næstu áratugi eða fram til ársins 1983 fóru þeir sem voru skipaðir félagsmálaráðherrar ávallt  með einn til þrjá málaflokka og/eða ráðherraembætti til viðbótar. Fyrsti ráðherrann til að fara með félagsmálin eingöngu var Alexander Stefánsson. Þetta fyrirkomulag hélst í 25 ár eða þar til 1. janúar 2008 að tryggingamálunum var bætt við embættisheiti þáverandi félagsmálaráðherra sem var Jóhanna Sigurðardóttir.

Jóhanna Sigurðardóttir fór með þetta embætti í alls 10 ár (fyrst árið 1987 en síðast 2009) og er væntanlega þekktust þeirra sem hafa farið með félagsmálaráðuneytið. Þegar hún tók við embætti forsætisráðherra, eftir stjórnarslit Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar í ársbyrjun 2009, skipaði hún fyrst Ástu R. Jóhannesdóttur í embætti félags- og tryggingamálaráðherra. Eftir kosningarnar vorið 2009 úthlutaði hún Árna Páli Árnasyni embættinu en 2. september 2010 Guðbjarti Hannessyni. Á sama tíma tók hann líka við helbrigðisráðuneytinu. Ráðuneytin voru síðan sameinuð í eitt 1. janúar 2011 og gefið nýtt heiti; velferðarráðuneytið (sjá hér).

Í hugum margra eru tryggingamálin væntanlega órjúfanlegur hluti félagsmálaráðuneytisins. Málaflokkurinn hefur alls níu sinnum komið fyrir í embættisheitum ráðherra í sögu ráðuneytanna sem nær aftur til ársins 1917. Oftast reyndar í tengslum við heilbrigðisráðherraembættið Í fyrsta skipti árið 1970 en þá var Eggert G. Þorsteinsson skipaður fyrsti heilbrigðis- og tryggingamálaráðherrann. Í ljósi þess að húsnæðismálin hafa nú verið tengd við félagsmálaráðuneytið ætti eftirfarandi úr ferilskrá hans að vekja athygli: „Í húsnæðismálastjórn 1957—1965, formaður hennar frá 1960. [...] 1960 í endurskoðunarnefnd um húsnæðismál.“ (sjá hér)

Í lok þessa sögulega yfirlits varðandi heiti ráðuneytisins og/eða embættisins má svo vekja athygli á að fyrirmyndin að þeirri tilhögun sem komst á með því að Guðbjartur Hannesson tók við embættum Árna Páls Árnasonar og Álfheiðar Ingadóttur frá 1. janúar 2011 hefur væntanlega verið sótt til ráðuneytis Gunnars Thoroddsen frá árinu 1980. Þá var Svavar Gestson félagsmála- og heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra (sjá hér).

Það hefur þegar verið fjallað um heilbrigðisráðuneytið þar sem áhersla var lögð á það um hve mikilvægan málaflokk samfélagseiningarinnar er að ræða. Félags- og tryggingamálin eru ekki síður mikilsverður málaflokkur í þeirri grunnþjónustu sem þeim sem fara með skatttekjur ríkisins er ætlað, af flestum, að setja á forgangslista þegar kemur að ráðstöfun skatttekna ríkisins. Án þess að gera lítið úr öðrum málaflokkum þá er ekki óeðlilegt að halda því fram að heilbrigðis-, trygginga- og félagsmálin eða m.ö.o. heilbrigðis-, lífeyris- og félagsþjónustan eru þeir þættir sem duga best sem mælitæki á það hvort grundvöllurinn sem nútímaríki byggja á halda eða ekki; þ.e.a.s. það sem mætti kalla samfélagssáttmálinn (sjá hér).

Samfélagssáttmálinn er meginhugtak svonefndra sáttmálakenninga um eðli og undirstöður mannlegs samfélags, siðferðis og réttmæti ríkisvalds. Hugmyndin er í grófum dráttum sú að óskrifaður sáttmáli ríki um að einstaklingar gefi upp tilkall sitt til tiltekinna réttinda en feli ríkisvaldi í hendur valdstjórn til þess að viðhalda reglu í samfélaginu og tryggja öryggi þegnanna.

Yfirleitt er því ekki haldið fram að menn hafi bókstaflega komist að samkomulagi un undirstöður samfélagsskipunarinnar á einhverjum tilteknum tíma heldur ríki samkomulagið á svipaðan hátt og samkomulag ríkir um merkingu orða í tungumálinu. (sjá hér)

Samkvæmt því þegjandi samkomulagi sem hér er vísað til má gera ráð fyrir að skattgreiðendur greiði skatta og önnur launatengd gjöld, svo sem lögbundin iðgjöld til lífeyrissjóða, í trausti þess að þessar greiðslur tryggi þeim örugga og góða þjónustu á jafns við aðra sem byggja samfélagið. Þegar misbrestur verður á með þeim hætti að bitnar á sjúklingum, bótaþegum og öðrum sem þurfa á þjónustu þeirra stofnana sem hafa verið reistar um þau málefni sem hér eru til umræðu þá er varla ofmælt að grunnurinn að samfélagssáttmálanum sé brostinn.

Þeir eru sennilega fáir ef nokkrir sem hafa misst af þeim niðurskurði sem hefur orðið á heilbrigðisþjónustunni þó gera megi ráð fyrir að afleiðingarnar hafi enn sem komið er bitnað misþungt á hverjum og einum eftir heilsufari þeirra. Nokkur umræða hefur líka verið um fjárhagsstöðu einstakra lífeyrissjóða en það hefur farið minna fyrir umræðu um afleiðingar þeirra aðgerða sem hefur verið gripið til af sjóðanna hálfu. Það sama má segja varðandi félagsþjónustuna.

Í stuttu máli þá hefur farið afar lítið fyrir umræðu um stöðu þeirra sem niðurskurður velferðarkerfisins bitnar harðast á. Af einhverjum ástæðum hefur sístækkandi hópur þeirra sem situr frammi fyrir afleiðingunum að sviknum samfélagssáttmála verðið sleginn til skammarinnar og settur afsíðis með þögninni.

Margir gerðu sér að sjálfsögðu vonir um að sá hópur sem Jóhanna Sigurðardóttir hafði látið í veðri vaka að hugsjón hennar brynni fyrir þau ár sem hún sat yfir félagsmálaráðuneytinu hefði loks fengið ríkisstjórn sem myndi setja kjör þessa hóps til öndvegis þannig að heitið sem stjórn hennar setti sér að standa undir svo og tími Jóhönnu sem hún hafði gefið fyrirheit um að myndi öllu breyta myndu standa undir sér. Niðurstöður síðustu alþingiskosninga eru væntanlega öruggasti mælikvarðinn um að hvorugt sannaðist.

Með nýrri stjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks hefur heiti ráðherraembættinu, sem var nefnt eftir nafninu sem ríkisstjórn Jóhönnu og Steingríms J. Sigfússonar gaf sjálfri sér, verið breytt og heitir nú félags- og húsnæðismálaráðherra. Nýja heitið vísar þannig líka til annars málflokks sem loforð síðustu ríkisstjórnar stóðu til til að gera stórfelldar endurbætur á sem ekki varð af en það er í fyrsta skipti í sögu ráðuneytanna sem húsnæðismálum landsmanna er skipaður sérstakur ráðherra.

Vissulega er það tímanna tákn að húsnæðismál landsmanna skuli koma fram í heiti ráðherra en það er óneitanlega spurning hvort tryggingarmálin séu áfram öll undir einum og sama ráðherra eða hvort hluti þeirra hafi verið færður aftur yfir til heilbrigðisráðuneytisins.

Félags- og húsnæðismálaráðherra

Í síðustu ríkisstjórn var Árni Páll Árnason fyrst skipaður  félags- og tryggingamálaráðherra en Guðbjartur Hannesson kom nýr inn sem ráðherra 2. september árið 2010 og tók þá við þessu  embætti. Þessir málaflokkar voru svo sameinaðir heilbrigðismálunum 1. janúar 2011.

Eins og áður hefur komið fram er Guðbjartur fæddur 1950 (sjá hér) og var því sextugur þegar hann tók fyrst við ráðherraembætti með síðustu ríkisstjórn eftir fjögurra ára setu á þingi. Eygló Harðardóttir er fædd 1972 og er 41 árs þegar hún tekur í fyrsta skipti við embætti ráðherra með ríkisstjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks. 

Eygló kom fyrst inn á þing árið 2006 sem varaþingmaður og kom aftur inn á þing sem slíkur árið 2008. Hún hefur því rúmlega fimm ára reynslu sem þingmaður nú þegar hún tekur sæti félags- og húsnæðisráðherra.

Menntun og starfsreynsla:
Guðbjartur hefur aflað sér nokkuð fjölbreyttrar menntunar á sviði kennslufræða og skólamála. Hann var 21s ár þegar hann útskrifaðist með grunnskólakennararéttindi frá Kennaraháskóla Íslands.  Sjö árum síðar lauk hann tómstundakennarapróf frá Seminariet for Fritidspædagoger í Vanløse í Danmörku. 41s árs settist Guðbjartur aftur á skólabekk og þá í framhaldsnám í skólastjórnun við Kennaraháskóla Íslands. Hann var skráður í þetta nám næstu þrjú árin. Síðast lauk hann svo meistaraprófi frá kennaraskóla Lundúnaháskóla (Institute of Education, University of London) árið 2005, þá 55 ára.

Í framhaldi af kennaraprófinu frá Kennaraskólanum kenndi Guðbjartur við Grunnskóla Akraness í þrjú ár en varð þá erindreki Bandalags íslenskra skáta næstu tvö árin. Eftir að hann lauk tómstundakennaraprófinu var hann kennari í Kaupmannahöfn í eitt ár en sneri þá aftur heim til kennslu við Grunnskóla Akraness. Eftir samtals fimm ára kennslu við skólann varð hann skólastjóri hans, þá 31 árs að aldri. Skólastjórastöðunni gegndi hann í 26 ár eða þar til hann var kjörinn inn á þing árið 2007. Guðbjartur var 57 ára þegar hann var kosinn inn á þing fyrir Samfylkinguna.

Eygló varð stúdent frá Fjölbrautarskólanum í Breiðholti tvítug. Átta árum síðar lauk hún Fil.kand.-prófi í listasögu frá Stokkhólmsháskóla. Árið 2007 var Eygló skráð í nám í viðskiptafræði við Háskóla Íslands.

Ári eftir að Eygló útskrifaðist úr listasögunni var hún ráðinn framkvæmdastjóri Þorsks á þurru landi ehf. og er skráð sem slíkur næstu átta árin. Hún hefur þó unnið ýmis störf  samhliða. Árin 2003 til 2004 var hún skrifstofustjóri Hlíðardals ehf. Næstu tvö ár var hún viðskiptastjóri Tok hjá Ax hugbúnaðarhúsi hf.  þá framkvæmdastjóri Nínukots ehf. í tvö ár og síðast verkefnastjóri hjá Atvinnuþróunarfélagi Suðurlands árið 2008.

Eygló var  34 ára þegar hún settist fyrst inn á þing sem varaþingmaður Framsóknarflokksins í Suðurkjördæmi í u.þ.b. tvo mánuði. Þegar Guðni Ágústsson sagði af sér þingmennsku 17. nóvember 2008 tók Eygló sæti hans en hún var 37 ára þegar hún var kosin inn á þing í fyrsta skipti.

Stjórnmálatengd störf og nefndarsetur:
Guðbjartur sat í bæjarstjórn og bæjarráði Akraness í 12 ár. Á þeim tíma var hann tvisvar sinnum formaður bæjaráðs, eða alls í fimm ár, og þrisvar sinnum forseti bæjarstjórnar, eða alls í þrjú ár. Á sama tíma sat Guðbjartur líka í fjölda stjórna og nefnda á sviði stjórnsýslu og ákvarðanatöku sem varða ýmist nærumhverfið eða samfélagið allt.

Þessi þáttur í ferilskrá Guðbjarts nær frá því að hann varð skólastjóri Grunnskóla Akraness til þess að hann var kosinn inn á þing. Áberandi þáttur í þessum hluta ferilskráar hans eru skóla- og félagsmál ungmenna. Allan tímann sem Guðbjartur er skólastjóri Grunnskólans á hann sæti í einni til tólf stjórnum eða ráðum. Flest sæti af þessu tagi átti hann á þeim tíma sem hann var í bæjarstjórnarmálunum á Akranesi auk þess að stýra grunnskólanum þar.

Á þessum tíma átti Guðbjartur 9 nefndar- og stjórnarsæti að meðaltali á ári; þ.e. á árunum 1986 til 1998. Stjórnirnar og nefndirnar þar sem Guðbjartur átti sæti urðu flestar árin 1994 og 1998 eða 12 talsins. Árið 1994 átti hann sæti í eftirtöldum stjórnum og nefndum:

Í bæjarstjórn Akraness 1986-1998.
(Forseti bæjarstjórnar þrisvar sinnum. M.a. 1994-1995.)
Í bæjarráði 1986-1998.
Í ýmsum framkvæmdanefndum um byggingu Grundaskóla og leikskólans Garðasels 1981-2001.
Fulltrúi skólastjóra í skólanefnd Akranesbæjar 1981-2007.
Fulltrúi á aðalfundi Samtaka sveitarfélaga á Vesturlandi 1986-1994.
Í stjórn Sambands íslenskra sveitarfélaga 1986-1998.
Í stjórn Rafveitu Akraness tvisvar sinnum. Í seinna skiptið 1994-1995.
Í stjórn Hitaveitu Akraness og Borgarfjarðar 1994-1998.
Í samstarfsnefnd um svæðisskipulag sunnan Skarðsheiðar 1990-1996.
Í starfshópi um vinnu við mótun markmiða og stefnu í málefnum leikskóla á Akranesi 1992-1994,
í samstarfsnefnd um mótun tillagna um uppbyggingu og rekstur íþróttamannvirkja á Akranesi 1993-1994.
Í stjórn útgerðarfélagsins Krossavíkur hf. 1994-1996.

Árið 1998 átti Guðbjartur aftur 12 stjórnar- og nefndarsæti. Sex þeirra voru þau sömu og árið 1994. Hinn helmingurinn var nýr. Þar á meðal var hann formaður Akraneslistans, sem var forveri Samfylkingarinnar á Akranesi skv. því sem segir hér. Hann gegndi þessu embætti frá árinu 1998 til 2000. Þegar Guðbjartur komst ekki að í bæjarstjórnarkosningunum á Akranesi fækkar nefndar- og stjórnarsetum hans verulega. Eina staðan sem hann heldur á sviði stjórnmála fram til þess að hann er kosinn inn á þing er sú að hann er fulltrúi skólastjórnenda í skólanefnd Akranesbæjar.

Það er þó rétt að benda á að skv. því sem kemur fram hér sat hann í miðstjórn og framkvæmdastjórn Alþýðubandalagsins og gegndi þar formennsku. Það kemur ekki fram hvenær þetta var eða hversu lengi. Því má svo bæta við að eftir að bæjarstjórnarferli Guðbjarts lauk var hann í bankaráði Landsbanka Íslands í fimm ár eða frá  árinu 1998 til 2003 og bankaráði Heritable-bankans í London (eign Landsbankans síðan 2000) í eitt ár eða frá 2002 til 2003.

Eygló hóf þennan hluta ferils síns árið 2001 og hefur alls átt sæti í 15 stjórnum og ráðum. Flest á árunum 2003 til 2009 eða sjö til tíu á ári. Árið 2004 var metár hjá henni en þá átti hún sæti í tíu stjórnum og ráðum sem eru eftirtalin: 

Í stjórn Þorsks á þurru landi ehf. 2001-2009.
Í skólamálaráði Vestmannaeyja 2003-2004.
Varamaður í félagsmálaráði Vestmannaeyja 2003-2005.
Ritari í stjórn kjördæmissambands framsóknarfélaganna í Suðurkjördæmi 2003-2007.
Í stjórn Nýsköpunarstofu Vestmannaeyja 2003-2006.
Í stjórn Náttúrustofu Suðurlands 2003-2006.
Í stjórn IceCods á Íslandi ehf. 2003-2013.
Í miðstjórn Framsóknarflokksins síðan 2003.
Í stjórn Visku, fræðslu- og símenntunarmiðstöðvar, 2004-2006 og 2008-2009.
Gjaldkeri Framsóknarfélags Vestmannaeyja 2004-2010.

Árið 2003 byrjar Eygló að feta sig upp pólitíska metorðastigann. Auk sætis í skólamálaráði og varamannssætis í félagsmálaráði Vestmannaeyja verður hún ritari í stjórn kjördæmissambands framsóknarfélaganna í Suðurkjördæmi og gjaldkeri í Framsóknarfélagi Vestmannaeyja þetta ár. Hún hefur líka verið í miðstjórn Framsóknarflokksins frá árinu 2003.

Hún var ritari í stjórn Landssambands framsóknarkvenna á árunum 2007-2009 og í beinu framhaldi ritari Framsóknarflokksins sem er núverandi staða hennar innan flokksins ásamt því að eiga sæti í miðstjórn hans. Þess má svo geta hér að hún hefur verið formaður verðtryggingarnefndar frá árinu 2010 en nefndin hefur það hlutverk að kanna forsendur verðtryggingar á Íslandi.

Þingstörf og nefndarsetur á vegum þess:
Guðbjartur kom nýr inn á þing vorið 2007, þá 57 ára gamall. Hann situr inni á þingi fyrir Samfylkinguna sem þingmaður Norðvesturlands. Hann hefur setið á þingi í 6 ár. Á þessu tímabili hefur hann átt sæti í fjórum þingnefndum. Þ.á m. sat hann í félags- og tryggingamálanefnd á árunum 2007 til 2010. Árið 2009-2010 var hann formaður hennar.

Eygló kom fyrst inn á þing sem varaþingmaður Suðurkjördæmis í upphafi árs 2006. Hún var þá 34 ára. Undir lok ársins 2008 tók hún sæti Guðna Ágústssonar í tilefni þess að hann sagði af sér bæði þingmennsku og formennsku í flokknum. Hún hlaut svo kosningu sem þingmaður vorið 2009, þá 37 ára. Í síðustu kosningum átti hún sæti á framboðslista Framsóknarflokksins í Suðvesturkjördæmi. Eygló hefur setið á þingi í 5 ár.

Þennan tíma hefur átt sæti í u.þ.b. níu nefndum eða þremur á hverjum þingári. Þ.á m. átti hún sæti í heilbrigðisnefnd fyrst eftir að hún kom inn á þing sem varaþingmaður Guðna og velferðarnefnd þingárið 2011-2012.

Ráðherraembætti:
Guðbjartur var skipaður félags- og trygginga- og heilbrigðisráðherra 2. september 2010. Ráðuneytin voru svo sameinuð 1. janúar 2011 og við það tilefni varð embættisheitið velferðarráðherra. Guðbjartur gegndi þessu embætti til loka síðasta kjörtímabils. Hann hafði setið í þrjú ár á þingi þegar hann var skipaður til embættisins. Guðbjartur var 60 ára þegar hann tók við Heilbrigðisráðuneytinu (sjá nánar hér).

Eygló er nýr félags- og húsnæðismálaráðherra en þetta er í fyrsta skipti sem húsnæðismálunum er gefin sá gaumur að þau koma sérstaklega fyrir í embættisheiti ráðherra. Tíminn á eftir að leiða það í ljós hvaða þýðingu þetta hefur fyrir málefnið. Eygló hafði setið í fimm ár þegar hún var skipuð ráðherra í nýrri ríkisstjórn Framsóknar- og Sjálfstæðisflokks. Hún var 41s árs þegar hún tók við embætti félags- og húsnæðismálaráðherra (sjá nánar hér)

Samantekt
Guðbjartur og Eygló eiga ekkert sameiginlegt þegar menntun þeirra er skoðuð. Hann fer í Kennaraskólann og lýkur þaðan prófi þegar hann er 21s árs. Hún útskrifast sem stúdent frá Fjölbrautarskólanum í Breiðholti tvítug.

Samkvæmt ferilskrá Guðbjarts hefur hann verið að bæta við sig námi á sviði kennslu og skólastjórnunar fram til ársins 2005 þegar hann tekur meistarapróf frá kennaradeild Lundúnaháskóla. Samkvæmt ferilskrá Eyglóar er hún með kandídatspróf í listasögu en hefur síðan bætt við sig einhverju námi í viðskiptafræði við Háskólann.

Guðbjartur og Eygló eiga líka fátt sameiginlegt þegar kemur að starfsreynslu utan þings. Guðbjartur vann við virkjana- og verksmiðjustörf samhliða námi. Ekki er getið um slíkt í ferilskrá Eyglóar. Eftir að hún lýkur prófinu í listasögunni starfar hún í átta ár sem framkvæmdastjóri seiðaeldisstöðvarinnar Þorsks á þurru landi ehf.

Samhliða þessu starfi hefur hún sinnt ýmsum störfum sem í fljótu bragði er ekki að sjá að tengist menntun hennar né að þau byggi undir þekkingu í þeim málaflokkum sem henni hefur verið trúað fyrir af formönnum núverandi ríkisstjórnarflokka. Eins og áður hefur komið fram var Guðbjartur kennari í sex ár áður en hann varð skólastjóri við Grunnskóla Akraness. Því embætti gegndi hann í 16 ár.

Eins og fram kom hér að framan hefur Guðbjartur 12 ára reynslu af bæjarstjórnarmálum. Samkvæmt ferilskrá hans hefur hann setið í fjölmörgum nefndum og ráðum á sviði stjórnsýslu og ákvarðanatöku sem varða ýmist nærumhverfið eða samfélagið allt. Áberandi þáttur í þessum hluta ferilskrár Guðbjarts eru skóla- og tómstundamál ungmenna.

Samkvæmt ferilskrá Eyglóar hefur hún átt sæti í ráðum á vegum bæjarráðs Vestmannaeyja frá 31s árs aldri eða frá sama tíma og hún kemst til áhrifa innan Framsóknarflokksins. Uppgangur hennar innan flokksins hefur verið hraður og málaflokkarnir sem henni hefur verið treyst fyrir eru afar fjölbreyttir. Ekkert þessara starfa tengist hins vegar núverandi stöðu hennar ef frá er talin varamannstaða hennar í félagsmálaráði Vestmannaeyja í tvö ár.

Guðbjartur hefur setið inni á þingi frá árinu 2007 eða frá 47 ára aldri. Eygló kom fyrst inn á þing sem varaþingmaður þremur árum eftir að hún byrjaði að hasla sér völl innan Framsóknarflokksins. Frá árinu 2008 hefur hún átt þar fast sæti eða frá 36 ára aldri.

Síðan bæði komu inn á þing hafa þau átt sæti í nokkrum nefndum. Þar má telja að Guðbjartur Hannesson var formaður í félags- og tryggingamálanefndar í tvö ár eða frá árinu 2007 til 2009 en Eygló hefur verið formaður nefndar sem var skipuð árið 2010 af síðustu ríkisstjórn til að kanna forsendur verðtryggingar á Íslandi. Það gefur þó væntanlega auga leið að hvorugt getur þó talist sérfræðingar í þeim brýnu og umfangsmiklu málefnum sem snerta velferðarmál eins og félagsþjónustuna og húsnæðismál þjóðarinnar. 

Í fljótu bragði er ekki að sjá að ferilskrá Guðbjarts og Eyglóar eigi annað sammerkt en að þar er fátt að finna sem bendir til að þau búi yfir nauðsynlegri þekkingu eða reynslu sem útskýrir það hvers vegna þau þykja líkleg til að ráða best fram úr þeim málaflokkum sem heyra undir það ráðuneyti sem Guðbjarti var falið að stýra í síðustu ríkisstjórn og Eygló í þeirri núverandi. 

Það má vera að einhverjum þyki þetta þungur dómur en þegar það er haft í huga að hér er um að ræða jafn afgerandi málaflokka eins og þá hvort og hvernig félagsþjónustan virkar og það hvernig verður farið með þann forsendubrest sem húsnæðiskaupendur urðu fyrir við bankahrunið haustið 2008 þá getur það varla talist annað en eðlileg krafa að sá sem fer með þessa málaflokka hafi ekki aðeins kjark til að vinna að þeim almannahagsmunum sem kjósendur ætla ráðherrum að standa vörð um og knýja áfram.

Þekking og reynsla skipta ekki aðeins máli til að byggja undir kjarkinn og staðfestuna sem þarf til að verja heimili landsmanna og mannsæmandi kjör þeirra verst settu. Hún er grundvallaratriði til að setja fram hugmyndir að færum leiðum sem virka til að gera slíka vörn mögulega. Þegar hún er ekki fyrir hendi er hætt við að aðrir og sértækari hagsmunir ráði ferðinni.

Helstu heimildir

Ríkisstjórnir og ráðherrar frá 1904-1942
Ríkisstjórnartal frá stofnun lýðveldis

Ráherraskipan í síðara ráðuneyti Jóhönnu Sigurðardóttir
Ráðherrar í núverandi ríkisstjórn

Þjóðarpúls Callups frá 6. október 2009: Ánægja með störf ráðherra (fyrsta könnun)
Þjóðarpúls Gallups 10. janúar 2013: Ánægja með störf ráðherra

Skýrsla nefndar um endurskoðun laga um Stjórnarráð Íslands - Samhent stjórnsýsla (13.12.2010)
Ný lög um Stjórnarráð Íslands (19.09.2011)

Skipting málefna á milli ráðuneyta (ráðuneyti Sigmundar Davíðs)

Krækjur í ýmis lög sem heyra undir félags-, trygginga- og húsnæðismál:

Lög um skyldu skyldutryggingu lífeyrisréttinda og starfssemi lífeyrissjóða (frá desember 1997)
Lög um málefni aldraðra (frá desember 1999)
Lög um almannatryggingar (frá maí 2007)
Breytingar á lögum sem varða samspil örorkugreiðslna almannatrygginga og lífeyrissjóða (frá september 2011)
Breytingar á lögum um almannatryggingar og lögum um málefni aldraðra (frá júlí 2013) 

Lög um málefni fatlaðra (frá júní 1992)
Lög um greiðslur til foreldra langveikra eða alvarlega fatlaðra barna (frá apríl 2006)
Breytingar á lögum um málefni fatlaðra (desember 2010)

Lög um félagsþjónustu sveitarfélaga (frá mars 1991)
Lög um félagslega aðstoð (frá maí 2007)
Breytingar á m.a. lögum um félagslega aðstoð (frá september 2011)

Lög um húsnæðismál (frá júní 1998)
„Árna Páls lögin“ (frá desember 2010)
Lög um umboðsmann skuldara (frá desember 2010)