Fjármála- og efnahagsráðuneytið

Þetta er annar þáttur af tíu af samanburði á menntun og starfsreynslu þeirra sem voru ráðherrar undir lok síðasta kjörtímabils og þeirra sem gegna þessum embættum nú.  Í síðasta pistli voru forsætisráðherrarnir bornir saman. Hér verða það fjármála- og efnahagsráðherrarnir.

Fjármálaráðherra er eitt af elstu embættisheitum núverandi stjórnarfyrirkomulags. Fyrsti fjármálaráðherrann var Björn Kristjánsson (sjá hér) en hann gegndi embættinu aðeins í eitt ár eða árið 1917. Þetta var í fyrstu innlendu ríkisstjórninni sem sat á árunum 1917 til 1920. Auk fjármálaráðuneytisins voru þar  forsætis-, og dóms- og kirkjumála- og atvinnumálaráðuneyti (sjá hér) eða alls fjórir málefnaflokkar þar sem dóms- og kirkjumálin voru saman.

Fram til ársins 1939 voru þeir sem gegndu stöðu ráðherra aldrei fleiri en tveir eða þrír. Það var því ekkert óvanalegt að sami ráðherra færi með tvö ráðuneyti. Þó málefnunum sem ráðherrarnir höfðu á sinni könnu taki að að fjölga upp úr 1932 þá er það ekki fyrr en við hernámið sem ráðherrum tekur að fjölga og eru almennt fjórir til fimm næstu kjörtímabil á eftir. 

Frá upphafi hefur það verið langalgengast að sá ráðherra sem fer með fjármálin hafi ekki fleiri málefnaflokka á sinni könnu en þó kom það fyrir á fyrstu árum ráðuneytanna að forsætisráðherra færi líka með fjármálaráðherraembættið. Þessi háttur var hafður á í fyrsta skipti árið 1926 en þá var Jón Þorláksson bæði forsætisráðherra og fjármálaráðherra (sjá hér).

Það er vissulega forvitnilegt að skoða menntun og starfsreynslu þeirra manna sem áttu sæti sem ráðherrar í fyrstu innlendu ráðuneytunum á árunum 1917 til 1944 sem mætti ef til vill kalla fullveldistímabilið þar sem lýðveldið var ekki stofnað fyrr en árið 1944. Þar sem Íslendingar öðluðust ekki full yfirráð yfir eigin málum fyrr en við lýðveldisstofnunina er ekki fráleitt að tala um þennan tíma sem einhvers konar æfingartímabil.

Að öllu gamni slepptu þá er rífleg ástæða til að velta því fyrir sér af fullri alvöru hvaða áhrif hefðir og venjur, sem urðu til á þeim mótunartíma áður en Íslendingar höfðu öðlast full yfirráð yfir sínum eigin málum, eru hafðar í heiðri enn í dag varðandi embættisskipan og annað sem lýtur að stjórnskipan landsins. Það verður þó ekki staldrað við þetta atriði frekar að sinni en það er ekki ólíklegt að því verði velt upp síðar í þessu verkefni og meira gert úr því þá.

Eins og áður segir er fjármálaráðherra eitt af elstu embættisheitunum innan ráðuneyta íslenskrar stjórnsýslu. Frá upphafi hefur það líka verið algengast að sá sem gegnir ráðherraembættinu í fjármálaráðuneytinu fari ekki með fleiri málaflokka.

Í desember 2009 skipaði þáverandi forsætisráðherra, Jóhanna Sigurðardóttir, nefnd sem var „falið [...] það verkefni að gera tillögur um endurskoðun laga nr. 73“ sem eru frá árinu1969, „um Stjórnarráð Íslands, og eftir atvikum aðrar lagareglur sem lúta að starfsemi Stjórnarráðsins og stjórnsýslu hér á landi“ (sjá hér).

Nefndin skilaði tillögum sínum ári síðar þar sem eftirfarandi kemur m.a. fram:

Nefndin telur að fella eigi brott ákvæði laganna [frá 1969] þar sem heiti ráðuneyta eru tilgreind og að með því skapist svigrúm fyrir ríkisstjórn hverju sinni, einkum við stjórnarmyndun, að ákveða fjölda ráðuneyta og heiti þeirra. (sjá sama)

Ný lög um Stjórnarráð Íslands voru svo samþykkt frá Alþingi í september 2011 (sjá hér). Þar er að finna lagagrein sem byggir á ofangreindri tillögu nefndarinnar um þetta atriði:

Stjórnarráð Íslands skiptist í ráðuneyti. Ráðuneyti eru skrifstofur ráðherra og æðstu stjórnvöld framkvæmdarvaldsins hvert á sínu málefnasviði. Ákveða skal fjölda ráðuneyta og heiti þeirra með forsetaúrskurði, sbr. 15. gr. stjórnarskrárinnar, samkvæmt tillögu forsætisráðherra. (sjá hér)

15. grein Stjórnarskrárinnar er svohljóðandi: „Forsetinn skipar ráðherra og veitir þeim lausn. Hann ákveður tölu þeirra og skiptir störfum með þeim.“ (sjá hér)

Ári síðar, eða 1. september 2012, voru þær breytingar gerðar á embætti þáverandi fjármálaráðherra, sem á þeim tíma var Oddný G. Harðardóttir, að það var aukið í fjármála- og efnahagsráðherra. Þess má geta að þessar breytingar fóru fram við fjórðu og næstsíðustu breytingarnar sem voru gerðar á mönnun og málefnaskiptingu innan ráðuneytanna á síðasta kjörtímabili.

Fjármála- og efnahagsráðherra

Embætti fjármálaráðherra var fyrst í höndum Steingríms J. Sigfússonar (hann tók við öðrum ráðuneytum í desember 2011), þá Oddnýjar G. Harðardóttur (hún vék fyrir Katrínu Júlíusdóttur 1. október 2012) en síðasta þingvetur kjörtímabilsins var það Katrín Júlíusdóttir sem gegndi því. Katrín er fædd 1974 og var því 38 ára þegar hún tók við embætti fjármála- og efnahagsráðherra á síðasta ári. Áður hafði hún verið iðnaðarráðherra en hún tók við því embætti í upphafi síðasta kjörtímabils þá 35 ára að aldri. Á síðasta landsfundi Samfylkingarinnar var hún svo kjörin varaformaður flokksins.

Bjarni Benediktsson er fæddur 1970 og er því 43 ára. Hann er fjármála- og efnahagsráðherra í nýskipaðri ríkisstjórn. Hann hefur verið formaður Sjálfstæðisflokksins frá því hann var 39 eða frá árinu 2009. 

Menntun og starfsreynsla:
Katrín útskrifaðist sem stúdent frá Menntaskólanum í Kópavogi árið 1994. Ári síðar innritaðist hún í mannfræði við Háskóla Íslands. Næstu fjögur árin var hún skráð í mannfræðina en hefur ekki lokið prófi. Annað nám sem kemur fram á ferilskrá hennar á vef Alþingis er námskeið sem hún hefur tekið hjá Endurmenntun Háskóla Íslands í hugbúnaðargerð. Það var árið 2001.

Sama ár og hún útskrifaðist sem stúdent frá MK var hún ráðin sem innkaupastjóri hjá G. Einarsson & co. ehf. „Fyrirtækið flytur inn barnafatnað aðallega frá Þýskalandi.“ (sjá hér). Hún var í þessari stöðu næstu fimm árin. Þar af fjögur samhliða háskólanáminu. Síðasta árið sem Katrín var skráð í mannfræðina var hún framkvæmdastjóri stúdentaráðs Háskóla Íslands, þá 24 ára.

Árið eftir, eða árið 1999, tók hún við framkvæmdastjórastöðu hjá innflutningsfyrirtækinu G. Einarsson & co. ehf en ári síðar var hún ráðin sem verkefnastjóri og ráðgjafi hjá ráðgjafar- og hugbúnaðarhúsinu Innn hf (sjá hér um fyrirtækið). Þessari stöðu gegndi hún næstu þrjú árin eða þar til hún var kosin inn á þing árið 2003, þá 29 ára.

Bjarni er stúdent frá Menntaskólanum í Reykjavík. Hann útskrifaðist þaðan 19 ára gamall. Þegar hann var 25 útskrifaðist hann úr lögfræðinámi frá Háskóla Íslands. Árið eftir var hann í þýsku- og lögfræðinám í Þýskalandi en í framhaldinu tók hann sérhæfða meistaragráðu í lögum (LL.M.-gráðu) frá University of Miami School of Law í Bandaríkjunum. Árið 1998 bætir hann við sig réttindum hæstaréttarlögmanns og löggilts verðbréfamiðlara, þá 28 ára.

Árið sem hann útskrifaðist úr lögfræðinni vann hann sem fulltrúi hjá sýslumanninum í Keflavík. Heimkominn frá Bandaríkjunum, árið 1997, gerist hann lögfræðingur hjá Eimskip og var þar í tvö ár. Þá fór hann út í eigin rekstur sem lögmaður hjá Lex lögmannsstofu og viðheldur þeim rekstri fram til þess að hann er kosinn inn á þing árið 2003, þá 33 ára.

Félagsstörf af ýmsu tagi:
Katrín byrjaði snemma að feta sig upp metorðastigann í pólitíkinni. Sama ár og hún varð stúdent var hún í stjórn Verðandi, ungliðahreyfingar Alþýðubandalagsins, og ritari Alþýðubandalagsins í Kópavogi. Þessum embættum gegndi hún þar til hún varð framkvæmdastjóri stúdentaráðs Háskóla Íslands. Hins vegar var hún áfram í miðstjórn Alþýðubandalagsins, fulltrúi Röskvu í stúdentaráði og háskólaráði Háskóla Íslands og kennslumálanefnd Háskóla Íslands 1997-1999.

Sama ár og hún tók við verkefnastjóra- og ráðgjafastöðunni hjá ráðgjafar- og hugbúnaðarhúsinu Innn hf. var hún komin í framkvæmdastjórn Samfylkingarinnar, stjórn Evrópusamtakanna og orðin varaformaður ungra jafnaðarmanna. Þess má geta að hún sat í framkvæmdastjórn Samfylkingarinnar og stjórn Evrópusamtakanna þar til hún var kosin á þing. Auk þess má geta þess að hún var formaður ungra jafnaðarmanna árin 2000-2001 og varaformaður í framkvæmdaráði Samfylkingarinnar árin 2001-2003. Hún var kjörin varaformaður Samfylkingarinnar í febrúar á þessu ári.

Miðað við ferilskrá Bjarna á hann sér svolítið fjölbreyttari bakgrunn á sviði félagsstarfa. Hann var t.d. framkvæmdastjóri lögfræðiaðstoðar Orators, félags laganema síðasta árið sitt í lögfræðinni við Háskólann og formaður knattspyrnudeildar Ungmennafélagsins Stjörnunnar í Garðabæ fyrstu tvö árin eftir að hann var kosinn inn á þing.

Líkt og Katrín byrjaði Bjarni ungur að feta sig upp pólitíska metorðastigann. Þegar hann var 21s árs var hann kominn í stjórn Hugins, félags ungra sjálfstæðismanna í Garðabæ og átti þar sæti næstu þrjú árin. Síðast sem formaður þess. 

Frá 28 ára aldri og fram til 32 átti hann sæti í stjórn Heilsugæslu Garðabæjar og þá í skipulagsnefnd sama bæjar um skamma hríð. Eftir að hann settist inn á þing var hann varaformaður Flugráðs á árunum 2003-2007 og átti sæti í stjórnarskrárnefnd á árunum 2005-2007. Hann var kosinn formaður Sjálfstæðisflokksins árið 2009, þá 39 ára.

Þingstörf og nefndarsetur á vegum þess:
Katrín kom ný inn á þing vorið 2003 og hefur því setið inni á þingi í einn áratug. Hún hefur verið þingmaður suðvesturkjördæmis frá upphafi. Á ferlinum hefur hún átt sæti í fjölmörgum nefndum; eða tveimur til þremur á hverjum tíma að undanskildu síðasta kjörtímabili þar sem hún var ráðherra.

Meðal þeirra nefnda sem hún hefur átt sæti í eru allsherjarnefnd þar sem hún sat fyrsta þingárið, fjárlaganefnd þar sem hún sat á árunum 2005-2007, iðnaðarnefnd á árunum 2005-2009 og umhverfisnefnd árin 2007-2009. Þess má svo geta að hún var formaður iðnaðarnefndar árin 2007-2009.

Bjarni kom inn á þing á sama tíma og Katrín og hefur því líka setið inni á þingi í einn áratug. Eins og Katrín hefur hann verið þingmaður suðvesturkjördæmis frá upphafi. Frá því að hann kom inn á þing hefur hann átt sæti í fjölda þingnefnda; eða þremur til fjórum á hverjum tíma að undanskildu síðasta kjörtímabili. Þá átti hann eingöngu sæti í utanríkismálanefnd þar sem hann hefur setið frá árinu 2005.

Aðrar nefndir sem hann hefur átt sæti í, og verða dregnar hérna fram, er allsherjarnefnd þar sem þau Katrín voru samtíða í eitt ár. Bjarni átti sæti í þessari nefnd á árunum 2003-2007 og var formaður hennar líka. Á sama tíma sat hann í fjárlaganefnd. Árin 2004-2005 átti hann sæti í heilbrigðis- og trygginganefnd og svo efnahags- og skattanefnd í stjórnartíð Samfylkingar og Sjálfstæðisflokks eða árin 2007-2009.

Ráðherraembætti:
Katrín var 35 ára þegar hún var skipuð iðnaðarráðherra í upphafi síðasta kjörtímabils. Því embætti gegndi hún til haustsins 2012. Það er þó rétt að geta þess að hún var í fæðingarorlofi frá 24. febrúar 2012 til þess tíma að hún var skipuð fjármála- og efnahagsráðherra 1. október 2012. Katrín var því 38 ára þegar hún tók við fjármála- og efnahagsráðuneytinu.

Þess má geta að Oddný G. Harðardóttir gegndi ráðherraembætti hennar frá 24. febrúar til 6. júlí 2012 en þá tók Steingrímur J. Sigfússon við því embætti og gegndi því til til 1. september 2012. Við það tækifæri var þriðja og síðasta verulega breytingin á ráðuneytunum í forsætisráðherratíð Jóhönnu Sigurðardóttur sem fólst m.a. í því að Steingrímur J. Sigfússon var gerður að atvinnuvega- og nýsköpunarráðherra og tók þannig yfir ráðuneytið sem Katrínu hafði verið úthlutað. 

Þegar Katrín sneri aftur úr fæðingarorlofinu fékk hún ráðuneytið sem hann hafði stýrt áður í staðinn en Oddný G. Harðardóttir, sem tók við ráðuneyti Steingríms 31. desember 2011, vék fyrir Katrínu (sjá hér). Katrín hafði setið í níu ár á þingi þegar hún tók við stjórn efnahags- og fjármála í landinu (sjá nánar hér).

Með nýrri stjórn tók Bjarni við fjármála- og efnahagsráðuneytinu. Eins og áður hefur komið fram hefur hann setið á þingi í 10 ár eða tvö og hálft kjörtímabil (hér er vísað til kjörtímabilsins sem ríkisstjórn Samfylkingar og Sjálfstæðisflokkur sátu bara hálft). Bjarni er 43ja ára þegar hann tekur við embætti fjármála- og efnahagsráðherra (sjá nánar hér).

Samantekt
Katrín var tvítug þegar hún lauk stúdentsprófi. Strax að stúdentsprófi loknu gerðist hún innkaupastjóri hjá innflutningsfyrirtæki sem flutti inn barnafatnað. Á sama tíma byrjaði hún að hasla sér völl í pólitíkinni. Hún var skráð í mannfræði við Háskóla Íslands á árunum 1994-1999 en hefur ekki útskrifast úr því námi enn.

Áður en hún settist inn á þing, 29 ára gömul, var hún framkvæmdastjóri stúdentaráðs Háskóla Íslands í eitt ár og annað hjá innflutningsfyrirtækinu G. Einarsson & co. auk þess sem hún starfaði sem verkefnisstjóri og ráðgjafi hjá Ráðgjafar- og hugbúnaðarhúsinu Innn hf. í þrjú ár. Á sama tíma vann hún sig áfram upp metorðastigann á sviði stjórnmála. Fyrst innan Alþýðubandalagsins og svo Samfylkingarinnar.

Frá því að hún settist inn á þing hefur hún verið í tveimur til þremur þingnefndum á hverju kjörtímabili að síðasta kjörtímabili undanskyldu en þá var hún fyrst iðnaðarráðherra og síðar fjármála- og efnahagsráðherra. Þegar hún tók við embætti iðnaðarráðherra hafði hún setið á þingi í sex ár. Þremur árum síðar tók hún við embætti fjármála- og efnahagsráðherra.

Bjarni var 19 ára þegar hann lauk stúdentsprófi en ólíkt Katrínu útskrifaðist hann úr sínu námi í Háskólanum og bætti við sig gráðu og réttindum að því loknu. Þegar hann var 28 ára var hann kominn með réttindi sem löggiltur verðbréfamiðlari og héraðsdómslögmaður.

Árið sem Bjarni varð 25 ára starfaði hann sem fulltrúi hjá lögmanninum í Keflavík en frá 1997 til 1999 var hann lögfræðingur hjá Eimskip. Næstu fjögur ár var hann lögmaður með eigin rekstur á Lex lögmannsstofu en var þá kosinn inn á þing sama ár og Katrín Júlíusdóttir eða árið 2003.

Frá því að hann settist inn á þing hefur hann verið í þremur til fjórum þingnefndum á kjörtímabili ef það síðasta er undanskilið en þá átti hann aðeins sæti í utanríkismálanefnd. Eftir að Bjarni settist inn á þing gerðist hann virkur í viðskiptalífinu og var stjórnarformaður N1 og BNT á árunum 2005 – 2008 en BTN var það sem hefur verið kallað „móðurfélag“ N1s (sjá sérstakan heimildalista hérna neðst varðandi þennan þátt á ferli Bjarna).

Bæði, Katrín og Bjarni, hafa stundað einhverja atvinnu samhliða námi ásamt stjórnmálatengdum félagsstörfum. Katrín er þó öllu stórtækari á því sviði en Bjarni þar sem hún vann við innflutning hjá  G. Einarssyni & co. ehf allan tímann sem hún er skráð í nám í háskólanum auk þess að sitja í ýmsum pólitískum stjórnum, ráðum og nefndum öll háskólaárin. Mest fimm á sama tíma.

Árin 1998 var Katrín í sex hlutverkum þar sem hún var innkaupastjóri innflutningsfyrirtækisins sem hún vann hjá, framkvæmdastjóri stúdentaráðs HÍ, í miðstjórn Alþýðubandalagsins, fulltrúi í stúdentaráði - og háskólaráði HÍ og í kennslumálanefnd sama skóla. Af ferilskrá Katrínar inni á vef Alþingis að dæma hefur hún verið ólétt á þessum tíma þannig að það er útlit fyrir að hún hafi fyllst einhverjum ofurkrafti með meðgöngunni. Það er ef til vill sanngjarnt að minna á að á þessum tíma var Katrín á 25. aldursári og þess vegna ung og væntanlega vel frísk.

Þegar kemur að mati á því hvort þessara tveggja, Katrín eða Bjarni, er hæfara til að gegna stöðu fjármála- og efnahagsráðherra þá hlýtur skortur beggja á námi í efnahagstengdum greinum að vekja sérstaka athygli. Ef hins vegar pólitískur metnaður skiptir meginmáli varðandi embættisskipunina þá eru þau væntanlega bæði metin vel hæf.

Þegar menntunarþátturinn er skoðaður nánar er líklegra að Bjarni geti sótt eitthvað, sem kemur honum að notum í embættinu, í átta ára nám í lögfræði en Katrín hafi fundið eitthvað úr háskólakúrsunum, sem hún tók í mannfræðinni, sem hafi verið hald í. Starfsreynslulega séð er það heldur ekki ólíklegt að Bjarni geti sótt fleira í sinn reynslubanka sem nýtist honum í núverandi embætti en Katrín gat á meðan hún gegndi þessu sama embætti.

Þegar kemur að trausti er líklegra að Katrín hafi vinninginn en sennilega vegur trúverðugleikinn eitthvað á móti þannig að ef til vill koma þau jafnt út hvað þennan þátt varðar þegar upp er staðið. Ef marka má ánægjumælingar Gallups mældist ánægja þátttakanda með störf Katrínar sem ráðherra hæst 29,9%. Þessi mæling er frá því í mars 2012 eða þegar Katrín var í fæðingarorlofi.

Á meðan hún gegndi embætti fjármála- og efnahagsráðherra mældist ánægjan með hennar störf hæst 29% en það var undir lok kjörtímabilsins eða í janúar 2013. Katrín var þá í fimmta sæti en miðað við könnunina voru þátttakendur ánægðastir með störf Katrínar Jakobsdóttur en 49,7% aðspurðra sögðust ánægðir með hennar störf.

Miðað við þá miklu ábyrgð sem hvílir á herðum fjármála- og efnahagsráðherra þá hlýtur að liggja beinast við að velta menntunarþættinum alvarlega fyrir sér. Væntanlega dytti engum í hug að ráða einhvern í stöðu fjármálastjóra hjá öðrum stofnunum eða fyrirtækjum ef umsækjandi væri hvorki með menntun eða reynslu af fjármálastjórn. Þegar það er haft í huga að hér er verið að tala um ráðuneyti sem er yfir rekstri heils samfélags þá er það vissulega stór spurning: Af hverju eru ekki gerðar meiri kröfur til æðsta yfirmanns þess en raun ber vitni?

Að öllum líkingum má gera ráð fyrir að þeir séu mjög margir sem gera sér grein fyrir því að útkoman út úr núverandi fyrirkomulagi við skipunina í embættið getur tæplega orðið önnur en slysakennd. Það þarf reyndar ekki að horfa mörg ár aftur í tímann til að finna stórslys sem hlaust af þessu og bitnaði á öllu samfélaginu með hörmulegum afleiðingum. Það sér reyndar ekki fyrir endalok hörmunganna enn.

____________________________________

Helstu heimildir

Ráherraskipan í síðara ráðuneyti Jóhönnu Sigurðardóttir
Ráðherrar í núverandi ríkisstjórn

Þjóðarpúls Callups frá 6. október 2009: Ánægja með störf ráðherra (fyrsta könnun)
Þjóðarpúls Gallups 10. janúar 2013: Ánægja með störf ráðherra

Skýrsla nefndar um endurskoðun laga um Stjórnarráð Íslands - Samhent stjórnsýsla (13.12.2010)
Ný lög um Stjórnarráð Íslands (19.09.2011)

Heimildir sem varða viðskiptasögu Bjarna Benediktssonar 

Bjarni Benediktsson: Lætur af stjórnarformennsku í N1. vb.is: 10. desember 2008
Stýrði og átti í BTN. dv.is: 9. desember 2009
BTN lagði milljarð í Vafningsfléttu. dv.is: 24. mars 2010
Viðskiptasaga Bjarna Benediktssonar. eyjan.is: 15. ágúst 2011
4,3 milljarða gjaldþrot BTN. mbl.is: 22. janúar 2013
Milljarðaafskriftir vegna gjaldþrots BTN. dv.is: 22. janúar 2013
Ekkert fékkst upp í milljarðakröfur í BTN. ruv.is: 22. janúar 2012

Wikipedia: Bjarni Benediktsson

Athugasemdir

[K.H.S., 14.8.2013 kl. 18:44]

Nokkrar spurningar handa þér. Hver var byggingarstjóri Seðlabankabyggingarinnar sem nú eru nefnd Svörtu Loft. Hver var fjármálastjóri Alýðubandalagsinn meðan það var og hét. Hver varð fyrstur lögregluþjóna til að verða Seðlabankastjóri.

Það er bara eitt svar.

[Rakel Sigurgeirsdóttir, 15.8.2013 kl. 00:54]

Þar sem ég sé ekkert samhengi á milli færslunnar minnar og spurninganna þinna  læt ég þeim ósvarað þó ég hafi ákveðið að birta þær. Þú getur svo brotið heilann um það hvers vegna ég gerði það þrátt fyrir ástæðurnar sem ég bendi á hér á undan.