Kratar allra flokka

Þeir eru væntanlega fleiri en ég sem hafa velt því fyrir sér hverjir það eru sem standa sameinaðir á bak við nývaknaðar væringar í kringum nýtt veiðigjaldafrumvarp Framsóknar. Frumvarpið var samþykkt til eins árs af nýafstöðnu sumarþingi en hópur fólks hafði tekið sig saman um undirskriftarsöfnun þar sem skorað var á forsetann að vísa lögunum til þjóðaratkvæðagreiðslu.

Forseti Íslands, Ólafur Ragnar Grímsson, hafnaði þessari kröfu með eftirfarandi rökum:

Þegar ég hef á grundvelli 26. greinar stjórnarskrárinnar vísað lögum til þjóðarinnar hafa þau varðað grundvallaratriði í lýðræðisskipan eða efnahagslegt sjálfstæði Íslendinga.

Nýting höfuðauðlinda þjóðarinnar er á vissan hátt hliðstætt grundvallarmál, bæði skipan fiskveiða og greiðslur vegna afnota.

Með lögum um veiðigjald, sem Alþingi hefur nú afgreitt, er ekki verið að breyta skipan fiskveiða og áfram verður greitt til þjóðarinnar bæði almennt veiðigjald og sérstakt veiðigjald; heildargreiðslur vegna nýtingar auðlindarinnar á næsta ári um 10 milljarðar króna.

Meginefni laganna er að áformuð hækkun kemur ekki til framkvæmda og breytt er hlutföllum milli uppsjávarveiða og botnfiskveiða; greiðslur einstakra fyrirtækja ýmist lækka eða hækka. Forsenda laganna er einnig að þessi gjöld verða endurskoðuð á næsta þingi.

Lögin fela því ekki í sér grundvallarbreytingu á nýtingu auðlindarinnar en kveða á um tímabundnar breytingar á greiðslum til ríkisins, sköttum vegna nýtingar. Að vísa lögum af því tagi í þjóðaratkvæðagreiðslu væri svo afdrifaríkt fordæmi að víðtækar umræður og afar breiður þjóðarvilji þyrfti að vera á bak við slíka nýskipan í meðferð skattlagningar, þjóðaratkvæðagreiðslur um hækkanir eða lækkanir á einstökum tekjuliðum ríkisins.

Ég hef þess vegna ákveðið að staðfesta lögin en árétta um leið hvatningu til stjórnvalda, Alþingis og ríkisstjórnar, um að kappkosta við boðaða endurskoðun að ná varanlegri og víðtækri sátt um skipan fiskveiða og arðgreiðslur til þjóðarinnar enda sýnir fjöldi undirskrifta vegna laganna um veiðigjald að almenningur hefur ríkan vilja og réttlætiskennd í þessum málum.

Sátt um nýtingu höfuðauðlindar Íslendinga er í senn forsenda farsældar í framtíðinni og siðferðileg skylda okkar allra.

Nú er að sjálfsögðu ofur eðlilegt að það sé rökrætt hversu haldbær ofangreind rök Ólafs Ragnars Grímssonar eru og skoða um leið hvort og þá hvernig þau samrýmast rökum sem hafa komið fram í máli hans áður og/eða annarra málsmetandi einstaklinga um þjóðaratkvæðagreiðslur. Hins vegar er það töluvert sérstakt að meðal háværustu gagnrýnenda ákvörðunar forsetans skuli fara þeir sem vildu takmarka og/eða binda þjóðaratkvæðagreiðslur við það sem sett var fram í 60. og 67. grein stjórnarskrártillagna stjórnlagaráðs (sjá t.d. hér og hér)

Þessar greinar stjórnarskrárdraganna gera nefnilega ekki aðeins ráð fyrir því að „fjárlög, fjáraukalög, lög sem sett eru til að framfylgja þjóðréttarskuldbindingum né heldur um skattamálefni eða ríkisborgararétt“ séu undanskilin þjóðaratkvæðagreiðslu heldur líka að forseti taki ákvörðun um það hvort hann samþykki frumvarp til laga eða ekki.  Hópurinn sem unir hvorki ákvörðun Ólafs Ragnars Grímssonar eða rökum hans í því máli sem hér er til umræðu virðist við fyrstu sýn reyndar koma úr nokkrum áttum. Flestir hafa áður látið til sín heyra í sambandi við:

1. óútskýranleg andúð á Ólafi Ragnari sem birtist best í einsleitu úrvali mótframbjóðenda sl. sumar.
2. að lausn allra vandamála landans felist í því að týnast inn í ESB og taka upp evru.
3. að stjórnarskrárdrög stjórnlagaráðsins fyrrverandi sé mikilvægari en lausn á skuldavanda heimilanna og snjóhengjuógninni sem vofir yfir íslenskum efnahag.
4. að Íslendingum beri að taka á sig skuldir einkafyrirtækja þegar um banka er að ræða eins og í tilviki Icesave-skuldbindinga eigenda Landsbankans.

Samansafn gremjufullrar ófullnægju

Mörgum hefur þótt skorta á málefnalegar umræður og haldbær rök úr röðum þeirra sem hafa stillt sér upp með ofantöldum sjónarmiðum. Því miður virðist þetta einkenna háværasta hluta þeirra sem stóðu að undirskriftarsöfnuninni varðandi áskorunina um að vísa lögum um veiðigjaldið til þjóðaratkvæðagreiðslu og/eða hafa tjáð sig um ákvörðun og/eða rök forsetans í þessu sambandi.

Yfirgengilegust er framkoma þess hóps sem hefur hreinlega keyrt um þverbak eftir að ákvörðun forsetans um veiðigjaldafrumvarpið var gerð heyrinkunn. Meðlimirnir hafa ekki látið sér nægja að fá útrás fyrir gremju sína á Fésbók, bloggi og athugasemdakerfum ýmissa vefmiðla heldur settu þeir saman kaldar kveðjur til forsetans og bjóða öðrum að taka undir (sjá hér). Fyrsta útgáfa kveðjunnar hljóðaði svo:

Kæri Ólafur Ragnar Grímsson. Þú ert búinn að vera forseti helmingi lengur en þú ætlaðir þér þegar þú bauðst þig fram. Þú hefur sett þrjú mál í þjóðaratkvæðagreiðslu og hefur loks fengið til valda ríkisstjórn sem er þér svo þóknanleg að þú sérð ekki lengur ástæðu til slíkra æfinga. Þú ert orðinn sjötugur – kominn á löglegan eftirlaunaaldur. Konan þín er búin að flytja lögheimili sitt til Bretlands. Kannski er kominn tími til að hætta, jafnvel hverfa úr landi. Þú sagðir þegar þú lýstir yfir framboði þínu í fyrra að þú myndir hugsanlega ekki sitja allt kjörtímabilið. Segðu af þér. Við skorum á þig.

Nú hefur haturspenninn sem setti saman þennan texta eitthvað verið tálgaður til í þeim tilgangi að „bæta“ hann. Orðalagið er eitthvað annað en ísmeygileg haturspólitíkin situr þar föst samt sem áður:

Kæri Ólafur Ragnar Grímsson. Þú ert búinn að vera forseti helmingi lengur en þú ætlaðir þér þegar þú bauðst þig fram. Þú hefur sett þrjú mál í þjóðaratkvæðagreiðslu og hefur loks fengið til valda ríkisstjórn sem er þér svo þóknanleg að þú sérð ekki lengur ástæðu til slíkra æfinga. Þú ert orðinn sjötugur – kominn á löglegan eftirlaunaaldur. Konan þín er búin að flytja lögheimili sitt til Bretlands. Þú sagðir þegar þú lýstir yfir framboði þínu í fyrra að þú myndir hugsanlega ekki sitja allt kjörtímabilið. Kannski er kominn tími til að gera alvöru úr þeim áformum þínum að hætta? Þeir sem undirrita þetta skora á þig, í fullri vinsemd, að gera það. (sjá hér)

Það er næstum því átakanlegt að horfa upp á það hvernig þokkalega vel gefið fólk getur misst sambandið við eigin dómgreind eins og í því tilviki sem þessi áskorun verður til fyrir. Ekki minnkar átakanleikinn þegar rennt er yfir þau rúmlega 100 innlegg sem hafa verið sett inn á svæði þessarar sérkennilegu undirskriftarsöfnunar. Það er sanngjarnt að geta þess að einhverjir sem tjá sig þar eru ekki að hnýta í Ólaf Ragnar heldur þá sem standa að undirskriftarsöfnuninni. Þeir gera það þó flestir með síst vandaðra orðavali en þeir sem tjá sig um persónu forsetans og falla þannig í sömu gryfju.

Dónaskapur er vörn hins veika

Það er eðlilegt að spyrja sig hverjir standa að baki þessum ærslagangi og í hvaða tilgangi? Þar mætti byrja á því að spyrja sig hvað sameinar þá hópa sem taldir voru upp hér að framan. Í fljótu bragði er e.t.v. útlit fyrir að hér sé aðeins um samansafn af gremjufullri ófullnægju að ræða en þegar betur er að gáð þá sýnist mér að nafngiftin „Kratar allra flokka“ sé ekki alveg óviðeigandi. Kannski væri því við hæfi að kalla þann pólitíska leikþátt sem þessir eru þátttakendur í samstöðu-spuna kratismans en það er spurning í boði hvers hann er?

Mér sýnist tilgangurinn vera augljós en niðurstaðan verður tæplega önnur en framhald þeirrar sundrungar sem ofantöldum tókst að koma á það stig að vondirfskan sem kom fram í fjölskrúðugri viðspyrnu síðasta kjörtímabils brotnaði að endingu á skerjum einstaklingshyggju þess offramboðs sem annaðhvort meðvitað eða ómeðvitað bauð upp á sömu hugmyndafræði og er að finna í þeim kratisma sem Samfylkingin hefur gert út á.

Í stað þess að lengja mál mitt með rökum hvað þetta varðar þá bendi ég á að í aðdraganda síðustu alþingiskosninga setti ég saman ófáa bloggpistla þar sem ég velti því upp hvaða flokkar meðal offramboðsins væru eins og afrit eða skilgetin afkvæmi Samfylkingarinnar. Það væri að bera í bakkafullan lækinn að endurtaka það allt saman aftur. Því vísa ég þeim sem vilja kynna sér þær vangaveltur mínar frekar í bloggfærslur frá því í mars og apríl á þessu ári.

Ég vil hins vegar ljúka þessu hér með því að taka það fram að ég leyfi mér að efast um að það sé beinlínis tilgangur þeirra, sem hafa sig mest í frammi í þeim hópi, sem hér er til umræðu að auka á sundrunguna. Hins vegar er ég sannfærð um það að þeir sem fjármagna þá eru sér fullkomlega meðvitaðir um það hvað þeir eru að gera og hverjar afleiðingar þess eru. Sundrungin hefur nefnilega alltaf orkað sem skilvirkasti fráfælingarmáttur skynseminnar og um leið þrándur í götu samstöðu til almennrar farsældar.

Snertur af brenglun

Þegar ég lít til baka til haustsins 2008 óska ég þess stundum að ég hefði ákveðið að sitja heima í stað þess að rísa upp og fylgja viðspyrnubylgjunni. Ástæðurnar eru nokkrar en þær gætu þó rúmast undir einum hatti ef hatturinn héti vonbrigði. Hatturinn yrði hins vegar að vera býsna stór og rúma býsna margt.

Það mætti líka reyna að víkka skilgreiningarhattinn út og tala um vonbrigði yfir öllum þeim mannlegu brestum sem hafa gert þær vonir sem ráku mig af stað haustið 2008 að nánast engu. Þegar ég horfi til baka er ég nefnilega nokkuð sannfærð um að uppskeran er ekki í samræmi við það sem hefur tapast.

Haustið 2008 ákvað ég að fylgja í kjölfar þeirra landsmanna sem risu upp með þeim orðum að nú væri tími réttlætisins runninn upp. Tíminn sem hefur liðið síðan hefur leitt það í ljós að forsendur þess að fólk reis upp voru mjög misjafnar. Sjálf vildi ég mótmæla þeirri forgangsröðun og því misrétti sem bankahrunið opinberaði. Sannfæring mín varðandi þessi atriði höfðu hins vegar kviknað áður í samskiptum við heilbrigðiskerfið, af atvinnu minni innan menntakerfisins, návíginu við útkomuna af áherslunum í sjávarútvegsmálum, viðskiptum við fjármálastofnanir, opinberar stofnanir og aðrar þjónustustofnanir og líka fréttum af stefnu og áherslum í atvinnu- og umhverfismálum.

Haustið 2008 var mér löngu misboðið og stóð í þeirri meiningu að fleirum væri eins innanbrjóst. Í mínum huga var þetta aðeins spurning um að koma ákveðnum sjónarmiðum á framfæri sem ekki höfðu fengist að komast að áður. Sjónarmiðum sem snerust um það að manneskjan skipti meira máli heldur en sýndarveruleiki neyslusamfélagsins sem peningadrifin tilvera hafði sett í öndvegi.

Ég reis upp með það í huga að styðja við mótmæli sem ég hélt að grundvölluðust á sameiginlegri hugmyndafræði. Lengi vel var ég haldin þeim misskilningi að markalínan á milli þeirra sem tóku þátt í mótmælum og þeirra sem voru í aðstöðu til að bregðast við því sem aflaga hafði farið væri mismunandi hugmyndafræði. Hugmyndafræði sem byggðist á tveimur gerólíkum áherslupunktum. Annars vegar væru það þeir sem vildu viðhalda markaðsdrifinni samfélagsgerð með endurreisn þess sem hrundi og svo hinir sem vildu samfélag sem þjónaði velferð manneskjunnar.

Á þeim tæpu fimm árum sem eru liðin síðan hefur það hins vegar runnið upp fyrir mér að margir þeirra sem risu upp ætluðu sér ekkert nema koma sjálfum sér eða sínum til valda í óbreyttu kerfi. Þeir tóku upp frasa og tileinkuðu sér hugmyndafræði sem féll vel að félagshyggjumiðaðri stefnu en höfðu í reynd enga reynslu, þekkingu eða hæfni til að setja fram raunhæfar hugmyndir sem vörðuðu heill samfélagsins alls. Einhverjir fengu tækifæri til að sýna hvort hugur fylgdi máli sem leiddi þá sorglegu niðurstöðu í ljós að langflestir féllu á prófinu.

Af þessum ástæðum hef ég leyft mér að halda því fram að margir þeirra sem settu sig í forystu grasrótarinnar hafi ekki haft annað markmið en „leiðrétta eigin egóhalla“ (sjá hér). Því miður hefur árangur margra þeirra orðið sá einn að gildisfella sjálfa sig en það sem verra er að með sjálfsupphefjandi aðgerðum og orðum hafa þeir ekki aðeins sundrað þeim sem gengu til liðs við viðspyrnuna í þeim tilgangi að leggja henni skynsemi  sína og heilindi heldur treyst það kerfi sem meginöldunni var ætlað að vinna gegn. 

Það er reyndar ekki bara við þá sem týndu sér í sjálfum sér að sakast því hugmyndir valdsins um að viðspyrnuna sárvantaði foringja féll í frjóa jörð meðal þeirra sem tóku aldrei þátt en fylgdust með úr fjarlægð og reyndar líka takmarkaðs hóps sem af einhverjum duldum ástæðum blönduðust viðspyrnunni. Þeir voru líka þó nokkrir sem fögnuðu því að aðrir sáu um viðspyrnuna fyrir þá. Sumir þeirra sem börðust týndu sér í hrósinu og hvatningunni sem þeir fengu í gegnum tölvupóst og símtöl. Þessir misstu sjónar á þeim hugsjónum sem snerust um almannahag og böðuðu sig í einstaklingshyggjunærandi hugmyndum um eigið mikilvægi.

Vonbrigði mín eru þess vegna ekki aðeins bundin þeim sem týndu sér í sjálfsupphafningunni heldur ekki síður hinum sem villtu þeim sýn. Ég hefði aldrei risið upp haustið 2008 nema vegna þess að ég stóð í þeirri meiningu að nú væri stund nýrrar hugmyndafræði runnin upp. Ég hélt að sú skynsemi sem ég fann í viðspyrnunni á Akureyri og heyrði í tali sumra sem komu fram haustið 2008 myndi laða að fleiri. Að okkur myndi takast með hógværðinni að laða að fulltrúa allra samfélagshópa sem myndu að endingu skapa breiðan samræðuvettvang sem myndi að lokum leiða okkur til farsællar niðurstöðu um breytt kerfi sem myndi þjóna samfélaginu öllu.

Á þeim tímamótum sem má segja að hafi skapast eftir aðrar alþingiskosningarnar eftir hrun hefur það runnið upp fyrir mér að þeir voru harla fáir sem ætluðu sér að hafa samráð við aðra; þ.e. þá sem stóðu fyrir utan þeirra eigin hóp. Hin nýkjörna ríkisstjórn hefur staðfest að skjaldborgin sem sú fyrri reisti í kringum sig er komin til að vera. Fræðimannastéttin hefur lokað sig af í pólitískum fílabeinsturni og talar tungum þeirra hagsmunaafla sem styrkir vinnustaðinn sem stóll þeirra og staða hefur skjólið af. Meirihluti almennings eltir rauð villuflögg og glannalegar gervigulrætur fjölmiðla sem hafa vikið fagmennskunni út af borðum sínum og tileinkað sér upphrópunarkennda villuljósarblaðamennsku í hennar stað.

Það hefur dregið verulega niður í vonarneistunum sem kviknuðu haustið 2008 en þar sem ég hef tamið mér að trúa fremur á það góða í manneskjunni lifir enn í glæðum vonarinnar um að skynsamur almenningur vakni til meðvitundar um það að óupplýst afstöðuleysi er öruggasta trygging þeirra sem vilja hafa almenning að ginningarfíflum. Bankahrunið hefði átt að vekja alla þjóðina til meðvitundar um að slíkir tímar eru enn einu sinni runnir upp í mannkynssögunni að almenningur er tilneyddur til að spyrna við fótum vilji hann viðhalda möguleikum sínum til að hafa áhrif á sitt eigið líf.

Það sem hefur komið í ljós frá bankahruninu hefur rennt stoðum undir það að sú siðblinda sem hafði hreiðrað um sig í fjármálaheiminum hefur sest að miklu víðar og þá aðallega í öllum helstu valda- og stjórnsýslustofnunum landsins og reyndar erlendis líka. Á meðan skynsamt fólk heldur sig til hlés fyrir yfirgangi siðblindunnar er það alveg klárt að hættir og aðferðafræði siðblindunnar verða viðmiðið sem mun ræna skynsemina öllum tækifærum til að hafa áhrif á framgang mála. Og skiptir þá engu hvort um er að ræða mál sem varða almannaheill eða samfélagsins.

Það þarf átak til að rísa upp gegn óskammfeilni siðblindunnar en alveg eins og skynsamur maður myndi setja það í forgang að gera við lekt þak áður en hýbýli hans yrðu fyrir frekara tjóni þá þarf að takast á við þá siðblindu peningahyggju sem ógnar öllum grunnstoðum manneskjulegs samfélags. Enn einu sinni hafa gjörðir fárra leitt okkur til slíkra tíma að skynsamt fólk þarf mjög nauðsynlega að gera það upp við sig hvort það ætlar að sitja þögult hjá með hendur í skauti.

Að þessu sinni þarf skynsemin að gera það upp við sig hvor hún ætlar að  láta óseðjandi peningaöflum það eftir að móta framtíð alls mannkyns svo og komandi kynslóða. Sjálf mæli ég ekki með slíku aðgerðarleysi og það er ekki af svartsýni sem mér líst ekki á það heldur óbilandi bjartsýni á að það sé hægt að hafa áhrif á jafnvel blindustu markmið. Það er trúin á að það sé hægt að snúa neikvæðri þróun til jákvæðari vegar ef allir leggjast á eitt við að koma skynseminni að. 

Ég trúi því enn að okkur sé öllum gefið að geta lært af fortíðinni. Þegar litið er til sögunnar þá vitum við öll að ef við sitjum aðgerðarlaus hjá þá munum við ekki aðeins kalla ógæfu yfir okkur sjálf heldur ókomna framtíð. Við vitum líka að dómur sögunnar verður ekki annar en sá að við höfum verið glórulausir hugleysingjar sem höfðum ekki einu sinni dug til að verja okkur sjálf eða börnin okkar. Að við höfum verið þrælar okkar eigin heimsku og/eða sjálfselsku...

Við höfum enn tækifæri til að sanna það fyrir framtíðinni að slíkur dómur á ekki við um okkur! Ef við viljum hljóta annan dóm en þeir sem létu t.d: galdrabrennurnar viðgangast, héldu uppi lénsherrafyrirkomulaginu í Evrópu eða vistarbandinu á Íslandi, létu sem gyðingaofsóknirnar væru eitthvað sem kom þeim ekki við, neituðu að taka afstöðu gegn Víetnamstríðinu, svo fátt eitt sé nefnt, þá er tíminn til að fyrirbyggja það núna en ekki eftir önnur fimm ár!