Til kvótastýrðs sjávarútvegs II

Þetta verður annar hlutinn af þremur færslum þar sem meiningin er að draga fram það helsta sem liggur stöðu sjávarútvegsmála þjóðarinnar til grundvallar. Í síðustu færslu var farið yfir það hverjir hafa setið lengst í Sjávarútvegsráðuneytinu auk þess sem það var dregið fram hvort þessir höfðu einhverja reynslu eða þekkingu varðandi sjávarútveginn. Hér verður áhersla lögð á að draga fram söguleg atvik og helstu ákvarðanir sem liggja núverandi stöðu atvinnugreinarinnar til grundvallar. Umfangsins vegna verður þó ekki farið yfir nema fyrstu fjóra áratugi síðustu aldar.

Það er reyndar líklegt að einhverjir sjái það skýrt og greinilega í þessu yfirliti hvernig hefðir og ýmis konar bönd sem binda menn saman hafa átt stærstan þáttinn í því að grafa undan því samfélagi sem kynslóðirnar létu sig dreyma um að sjálfstæðið myndi færa íslenskum almenningi. Þegar betur er að gáð þá er ekki annað að sjá en að um það bil sem smábændurnir og vinnulýðurinn slapp undan oki bændaaðalsins og dönskum yfirráðum hafi annar verið tilbúinn til að tryggja sér hagnaðinn af vinnuframlagi þeirra.

Í stað bændaaðalsins tók útvegsaðallinn við og fór alveg eins að og stórbændastéttin áður. Smáútgerðarmenn og verkalýðurinn við sjávarsíðuna átti ekkert sælla líf undir stórútgerðarmönnunum en smábændur og vistarbundinn vinnulýður hafði átt inn til dala áratugina á undan. Í stað óðalsbændafyrirkomulagsins með dönskum konungi og danskri einokunarverslun voru komnir nýríkir stórútgerðarmenn með einkareknum hluthafabönkum og einokunarsamtökum stærstu útgerðanna sem sölsuðu undir sig alla verslun með íslenska skreið og hákarlalýsi við útlönd.

Upphaf íslensks útvegsaðals

Ef mark er takandi á íslenskum fornbókmenntaarfi þá var Þuríður sundafyllir fyrsti útgerðarmaðurinn hér á landi. Hún nam land í Bolungarvík og setti Kvíarmið sem eru í mynni Ísafjarðardjúps. Að öðru leyti segir fátt af sjósókn á þjóðveldisöld. Þó má gera ráð fyrir að efnaðri bændur hafi komið fyrir þurrabúðarfólki á gjöfulustu fiskveiðijörðunum í þeirra eigu samanber t.d. Egils sögu. Þar segir að Skalla Grímur hafi m.a. búið jarðirnar Munaðarnes í Borgarfirði og Álftanes á Mýrum trúum þjónum sínum til nytja þeim veiðihlunnindum sem jörðunum fylgdu (sjá t.d. hér).

Það er alls ekki útilokað að landnámsmennirnir og afkomendur þeirra hafi síðan leigt öðrum útróðraleyfi af þessum jörðum eða selt hluta aflans sem kom í land. Samkvæmt sagnfræðinni var það þó ekki fyrr en á 13. og 14. öld sem Íslendingar tóku almennt að gera út á hin gjöfulu fiskimið sem umlykja landið. Á þessum tíma var reyndar fyrst og fremst gert út frá utanverðu Snæfellsnesi, Dölunum, Vestfjarðarkjálkanum öllum og suðvesturhorni landsins. Einhverjar verstöðvar voru þó fyrir norðan og austan en engar á Suðurlandi. Stærsta verstöðin var hins vegar í Vestmannaeyjum.

Á þessum tíma fjölgaði þurrabúðarfólki eitthvað en verstöðvarnar voru almennt í eigu biskupsstólanna, kirkjujarða eða stóreignabænda sem hafa að öllum líkindum leigt áhöfnum aðstöðu til útróðra í verstöðinni. Þrátt fyrir að fiskveiðar ykjust á þessum tíma var landbúnaðurinn áfram „kjölfestan í lífsafkomu þjóðarinnar.“ (Sjá Íslenskan söguatlas, I. bd: 115). Á 14. og 15. öld voru skreið og lýsi verðmætustu útflutningsvörur Íslendinga. Stærsta útflutningshöfnin var í Hvalfirði en þangað sóttu Norðmenn sem áttu í viðskiptum við Hansakaupmenn sem voru hollenskir kaupmenn. 

Á 13. og 14. öld voru það einkum þrjár ættir sem efnuðust gífurlega á þessum útflutningi en valda- og eignajafnvægi raskaðist nokkuð við eignaupptöku dönsku krúnunnar hér á landi við siðaskiptin. Bændur héldu þó áfram að senda verklausa vinnumenn á vertíð sem náði frá febrúar og fram í maí. Á 18. öld dró hins vegar saman í þeim vísi að sjávarútvegi sem var tekinn að festa rætur hér á landi en á sama tíma efldist sauðfjárrækt hér á landi vegna uppgangs í útflutningi á sauðfé.

Til að tryggja sér vinnuaflið og arðinn að vinnu þess hafði íslenska efnastéttin ýmis ráð og hafa þau löngum verið nefnd einu nafni „vistarbönd“. Þetta er samheiti yfir þær lagasetningar sem hömluðu fólki því að setjast að við sjávarsíðuna og framfleyta sér á sjávarfangi eingöngu (sjá hér). Með vistarbandinu var ekki aðeins komið í veg fyrir alvöru þéttbýlismyndun hér á landi heldur tryggði bændaaðallinn sig gagnvart samkeppninni til eignamyndunar með forréttindum til vinnuaflsins sem þeir þurftu á að halda til að viðhalda stöðu sinni og eignum. Þetta fyrirkomulag hélt til loka 19. aldar.

Verklag bæði til sjávar og sveita breyttist hægt og stóð nánast í stað jafnt í landbúnaði og sjávarútvegi þar til kom fram á 19. öld. Vermennirnir jafnt og bændur sem sóttu sjóinn reru á opnum bátum hvort sem það var til bolfisks- eða hvalveiða og gert var að aflanum við frumstæðar aðstæður þegar komið var í land. 

Á 19. öld varð aftur uppgangur í útflutningi á sjávarafurðum. Fyrstu þilskipin voru keypt hingað til lands en þau voru gerð út til hvalveiða. Hákarlalýsi var þá orðið að dýrmætri verslunarvöru. Í framhaldinu má segja að sú breyting hafi orðið á að útgerðin var ekki lengur eingöngu í höndum auðugra bænda heldur fluttist að nokkru yfir til íslenskra kaupmanna sem voru að byrja að koma undir sig fótunum á svipuðum tíma. Þeir reiddu sig ekki síður á salfisksútflutning en bændur héldu líka áfram að vera stórtækir í útflutningi sjávarafurða fram undir lok aldamóta 19. og 20. aldar.

Í upphafi 19 aldar tóku að myndast nýir þéttbýliskjarnar og þá einkum við Faxaflóa, á Ísafirði og Akureyri. Mannfjölgun á þessum stöðum var þó hæg framan af sem má rekja til þess að stjórnvöld, t.d. í Reykjavík, bönnuðu þeim sem „uppfylltu ekki ákveðin skilyrði um heilsuhreysti og eign“ að setjast að í bænum. Þessir voru reknir aftur heim í sína sveit (sjá Íslenskan söguatlas, bd. II: 77).

Undir aldamótin brustu hins vegar allar flóðgáttir sem hélst í hendur við það að vistarbandið var afnumið (sjá hér) en ekki síður við hrun sauðasölunnar skömmu síðar (sjá hér). Margir þeirra sem fluttu á mölina tóku með sér einhverjar skepnur og ræktuðu kálgarða en lífsafkomuna byggði meiri hluti aðfluttra á sjónum.

Áratugina í kringum þar síðustu aldamót hélst mannfjölgunin í bæjunum þremur; þ.e: Akureyri, Ísafirði og Reykjavík, í hendur við eftirspurnina eftir vinnuafli við sjávarútvegsgreinar. Ísafjörður tók forskotið vegna kjöraðstæðna til saltfiskverkunar. Ísfirskir kaupmenn tóku að kaupa fiskinn óverkaðan af bændum. Gott dæmi um verslunarfyrirtæki sem breyttist þannig í það að verða framleiðslufyrirtæki er Ásgeirsverslun. Til að anna eftirspurninni til útflutnings urðu þeir fyrstir til að hefja vélbátaútgerð en það var árið 1902. 

Þetta markaði upphaf kapítalískra framleiðsluhátta á Íslandi. Í stað þess að smáframleiðendurnir, bændurnir og fjölskyldur þeirra veiddu fiskinn, söltuðu hann og flyttu í kaupstað, kom nú annað fyrirkomulag. Kaupmenn og útgerðarmenn keyptu fiskinn óverkaðan og keyptu verkafólk til að salta hann og þurrka. Þessi verkaskipting varð til að auka mjög á hagkvæmni framleiðslunnar og nýta betur vinnuaflið (sjá Íslenskan söguatlas, II. bd: 136)

Fyrsti togarinn sem kom hingað til lands árið 1905 var keyptur í félagi sex karlmanna sem bjuggu allir við Faxaflóann. Einhverjir í Hafnarfirði en hinir í Reykjavík (sjá nánar hér). Einn kaupendanna var Björn Kristjánsson sem var á þessum tíma bæjarfulltrúi í Reykjavík en varð síðar bankastjóri Landsbankans og fjármálaráðherra í fyrstu innlendu ríkisstjórninni sem var skipuð árið 1917 (sjá hér). Með komu fyrsta togarans hingað til lands var hafinn stóriðnaður í útgerð á Faxaflóasvæðinu.

Mikilvæg forsenda stórrekstrar togara frá Reykjavík var að kapítalísk rekstrarform í fiskvinnslu voru þegar fyrir hendi, þ.e. umfangsmikil verkun á saltfiski. Þessi starfsemi hafði brotið af sér bönd bændasamfélagsins, boð þess og bönn, og því voru togarar leyfðir hér en ekki bannaðir eins og í Noregi. (sjá Íslenskan söguatlas, II. bd: 116)

Á næstu árum tók Reykjavík við meginstraumi þess fólks sem flutti úr sveitunum og samfara varð hún að þeirri miðstöð þjóðlífsins sem hún er nú. Við Eyjafjörðinn hafði íbúum á Akureyri fjölgað jafnt og þétt frá því um 1880.

Meginatvinnuvegur nýrra íbúa var saltfisksverkun sem varð umfangsmikill atvinnuvegur í þorpum sem tóku að rísa víðar við Eyjafjörðinn í kjölfar þess að þilskipin sem áður höfðu gert út á hákarl voru gerð út til þorskveiða. Um 1910 tóku Norðlendingar svo við af Norðmönnum og tóku að gera út á síld. Í kjölfarið tók Siglufjörður að vaxa „með amerískum hraða.“ (sjá Íslenskan söguatlas, II. bd: 115). 

Þegar fyrsta íslenska ríkisstjórnin var skipuð árið 1917 hafði uppgangurinn í sjávarútveginum ekki aðeins átt stóran þátt í einum af stórkostlegri breytingum á íslensku samfélagi heldur var hann orðinn önnur stærsta atvinnugrein landsmanna og sá sem skapaði Íslendingum mestar útflutningstekjurnar. Með sjávarútveginum sköpuðust skilyrði fyrir kapítalíska framleiðsluhætti sem leiddi til þéttbýlismyndunarinnar þar sem sjávarútvegsfyrirtækin urðu til.

Það hefur þegar verið vikið að uppgangi Ásgeirsverslunar á Ísafirði (st. 1852) á níunda áratug 19. aldar. Áður en lengra er haldið er rétt að nefna tvö fyrirtæki sem voru stofnuð á fyrstu árum síðustu aldar í Reykjavík og gerðust stórtæk í togaraútgerð.

Alliance var útgerðarfyrirtæki sem Thor Jensen og fleiri stofnuðu í byrjun síðustu aldar og létu smíða fyrsta togarann sem Íslendingar eignuðust. [...] Thor Jensen sagði skilið við Alliance 1910, vildi vera sjálfstæður og stofnaði sitt eigið fyrirtæki, Kveldúlf, árið 1912 og reisti útgerðarstöð sína í Skuggahverfi við Skúlagötu. (sjá hér)

Það má kynna sér sögu Thors Jensonar víða og lesa m.a. um það hvernig hagnaðurinn af Kveldúlfi var nýttur til að reisa hið umfangsmikla mjólkurbú hans að Korpúlfsstöðum en hér verður látið nægja að vísa í þessa heimild hér (sjá hér)

Undirstöðuatvinnuvegirnir í samkeppni

Hér að framan hefur það verið dregið fram hvernig sjávarútvegurinn var orðinn að annarri mikilvægustu atvinnugrein landsins þegar fyrsta ríkisstjórn landsins var skipuð hér árið 1917. Þó það hafi ekki verið undirstrikað sérstaklega þá má vera ljóst að í fámennu landi þá voru meginatvinnuvegirnir tveir; landbúnaðurinn og sjávarútvegurinn, í kappi hvor við annan um vinnuaflið sem streymdi á mölina í leit að frelsi undan oki vistarbandsins.

Landbúnaðurinn hafði verið meginatvinnuvegur þjóðarinnar í margar aldir og bjó því að ríkari hefð og djúpstæðari rótum. Hliðargrein stóreignabændanna var hins vegar orðinn að sjálfstæðri atvinnugrein sem ógnaði hefðinni. Ýmis konar þjóðfélagsátök endurspegla togstreituna sem var á milli þessara tveggja atvinnugreina á fyrstu áratugum síðustu aldar. Þessi átök komu líka fram í pólitíkinni. Elsti stjórnmálaflokkur landsins (st. 1916) var í upphafi flokkur bænda sem gaf sig út fyrir það að vilja standa vörð um hagsmuni bænda. 

Fyrsti atvinnumálaráðherrann, Sigurður Jónsson, bóndi í Ystafelli í Þingeyjarsýslu, var einn stofnanda hans og er því líka fyrsti ráðherra Framsóknarflokksins (sjá hér). Eins og áður hefur komið fram var embættisheitið lagt niður árið 1949 en kjörtímabilið á undan hafði fyrsti landbúnaðarráðherrann verið skipaður (sjá hér). Það var Framsóknarmaðurinn, Bjarni Ásgeirsson, sem hlaut embættið. Áður var komin samtals um ellefu ára hefð fyrir því að landbúnaðarmálin væru í höndum annars en þess sem fór með atvinnumálaráðuneytið.

Það var Hermann Jónasson sem kom þessari hefð á með því að hann skipaði sjálfan sig yfir þessum málaflokki þegar hann varð forsætisráðherra í fyrsta skipti árið 1934. Hermann var forsætisráðherra næstu átta árin eða fram til ársins 1942. Allan þennan tíma var hann líka yfir landbúnaðarmálunum ásamt dóms- og kirkjumálaráðuneytinu (sjá hér).

Fyrsti sjávarútvegsráðherrann var hins vegar ekki skipaður fyrr en embættisheitið atvinnumálaráðherra hafði verið lagt niður árið 1949. Þetta var í ríkisstjórn Ólafs Thors sem tók við völdum 6. desember en sat aðeins til 14. mars árið eftir eða í þrjá mánuði. Eins og kom fram í síðustu færslu var það  Jóhann P. Jósefsson, útgerðarmaður úr Vestmannaeyjum, sem varð fyrstur til að gegna þessu embætti. Næsta kjörtímabil á eftir var Ólafur Thors skipaður í embættið en hann gengi því næstu sex ár á eftir. Helming þess tíma var hann líka forsætisráðherra (sjá hér).

Þegar fyrsti sjávarútvegsráðherrann var skipaður árið 1949 höfðu sjávarútvegsmálin í tvígang verið tekin út úr atvinnumálaráðuneytinu og verið skipuð undir annan ráðherra. Fyrst árið 1932 en þá var Magnús Guðmundsson settur yfir málaflokkinn. Ólafur Thors leysti hann reyndar af undan embættisskyldum sínum undir lok ársins 1932. Í fyrstu ríkisstjórninni sem Ólafur fór fyrir árið 1942 fór hann yfir sjávarútvegsmálunum öðru sinni. Auk þess var hann yfir utanríkisráðuneytinu og fór með landbúnaðar- og vegamálin (sjá hér). 

Það er ekki komið að því enn að draga saman meginniðurstöður þessara eða annarra skrifa um íslensku ráðuneytin og afleiðingarnar af aðferðunum sem hafa fests í sessi við skipun í embætti æðstu yfirmanna þeirra. Hér verður þó vakin athygli á því sem ætti að blasa við og hafa stundum verið kölluð „helmingaskipti“ sem vísar til þess sem hefur verið ýjað að áður að Framsóknarflokkurinn var flokkur bænda en Sjálfstæðisflokkurinn útgerðarmanna.

Alþýðuflokkurinn, sem var stofnaður sama ár og Framsóknarflokkurinn; þ.e. 1916, hélt á lofti viðhorfum sem var ætlað að höfða til verkalýðsins. Í málgagni þeirra Alþýðublaðinu mátti því oft sjá gagnrýni á aðgerðir forystuflokkanna, Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks, gagnvart almenningi í landinu. Í grein sem birtist í blaðinu 27. nóvember 1929 er dregin fram ágæt mynd af þeim þjóðfélagsátökum sem íslensk pólitík átti vissulega sinn þátt í að skapa og viðhalda með aðgerðum sínum.

Eftirfarandi orð eru höfð eftir Árna Jónssyni frá Múla sem þá var ritstjóri Varðar sem var málgang forvera Sjálfstæðisflokksins; Íshaldsflokkinn. Pétur H. Guðmundsson er hins vegar skrifaður fyrir greininni þar sem þessi tilvitnun í Árna er dregin fram. Greinin er svar Péturs við skrifum Magnúsar Jónssonar sem var kennari við Háskóla Íslands á þessum tíma; líkur benda til að það hafi verið við lögfræðideild skólans.

„Er það ærið umhugsunarefni þeim, sem altaf eru að ala á ríg milli útgerðarmanna og bænda, að hér hefir stærsti útgerðarmaðurinn á Íslandi lagt í langstærstu jarðræktarframkvæmdir, sem hér hafa verið gerðar síðan land bygðist. Sami stórhugurinn, sem birtist í því, þegar Thor Jensen lagði hér fyrstur manna út í togaraútgerð, hefir nú fengið sér viðfangsefni við ræktun jarðarinnar. Fjandskapur útgerðarinnar til landbúnaðarins birtist á Korpúlfsstöðum í því, að hver eyrir af öllum þeim hundruðum þúsunda króna, sem þar hefir verið varið til framkvæmda, hefir fengist af afrakstri útgerðarinnar."(sjá hér)

Glöggir lesendur sjá það væntanlega af tilvitnuðum orðum að einhverjir þeirra sem ruddu brautina og skópu hefðina í útgerðinni greiddu sjálfum sér arð út úr rekstri útgerðarinnar upp á „hundruð þúsunda króna“. Þeir voru líka til sem fannst það eðlilegt að þeir sem höfðu fjármagn til kaupa og reksturs þess búnaðar sem þurfti til að draga fiskinn í tonnatali að landi nytu umtalsverðra fríðinda og forréttinda. 

Einokunarbandalög í útflutningi sjávarafurða verða til

Strax á tíma fyrstu ríkisstjórnarinnar (1917-1922) reyndi á það fyrir hverja íslensku ráðherrarnir hygðust vinna þegar hin nýríka stétt útvegsmanna krafðist fyrirgreiðslu í krafti þess hlutfalls sem sjávarútvegurinn aflaði af þjóðartekjum landsins. Ráðherrar á þessum tíma, auk atvinnumálaráðherrans: Sigurðar Jónssonar í Ystafelli, voru Sigurður Eggerz og Jón Magnússon.

Málalyktir leiddu fram spurninguna um það hvorir stjórnuðu Íslandi: útgerðaraðallinn eða landsstjórnin? Spurningin var sett fram á forsíðu málgangs Alþýðuflokksins þ. 8. ágúst árið 1920. Þar segir m.a. þetta:

Vitanlega er við öfluga að etja, fyrir landsstjórnina, þar eð fiskhringsmennirnir, þó fáir séu, eru nokkrir af helstu auðmönnum landsins, en þeir aftur studdir af Íslandsbanka, að svo miklu leyti sem stuðningur getur verið af banka með bankastjórum, sem auglýstir hafa verið vísvitandi ósannindamenn um fjárhag bankans, svo sem nú er kunnugt orðið um bankastjórana í Íslandsbanka.

En samt mun þetta ekki vera erfiðara fyrir landsstjórnina en það ætti að vera að þora ekki að gera rétt, þó auðugir séu í móti, og skal landsstjórnin vita, að almenningur bíður þess nú með óþreyju að fá að sjá hvort það er sú stjórn sem þingið hefir sett sem ræður, eða hvort það er fiskhringurinn sem í raun og veru stjórnar Íslandi. (sjá hér) 

Fiskhringurinn var félagsskapur stærstu útgerðarmannanna á Faxaflóasvæðinu sem nutu fyrirgreiðslu Íslandsbanka. Þeir sem koma einkum við sögu eru Geo Copland fiskkaupmaður og Eggert Claessen, þáverandi bankastjóri Íslandsbanka. 15 árum síðar, eða árið 1935,  rifjaði Verkalýðsblaðið málsatvikin upp vegna sambærilegra aðstæðna sem voru komnar upp í efnahagsmálum landsins vegna einokunar Landsbankans og fiskverkunarfyrirtækisins Kveldúlfs í málefnum sjávarútvegsins.

Þar segir um afleiðingar þess að ráðherrar fyrstu landsstjórnarinnar létu undan hagsmunum hins nýríka útvegsaðals og bankans sem hann hafði átt í skiptum við:

Landsstjórnin hélt áfram uppi vernd fyrir bankann. Bankinn verndaði miljónaspekúlantana. Allt var látið fljóta sofandi að feigðarósi.

Enda kom að því að kýli spillingarinnar sprakk. Íslandsbanki fór á höfuðið. Fiskhringurinn kútveltist. — Fátækir bændur og verkamenn á Íslandi, vinnandi stéttir landsins, fá í dag að greiða miljónatöp gjaldþrotsins. (sjá hér) 

Árið 1935 hafði fiskverkunarfyrirtækið Kveldúlfur komið sér upp sambærilegri einokunaraðstöðu í útflutningi sjávarafurða og Copland fimmtán árum áður. Í stað Íslandsbanka var líka kominn annar banki; Landsbankinn. Á þessum tíma var Hermann Jónasson forsætisráðherra í sínu fyrsta ráðuneyti, Eysteinn Jónsson var fjármálaráðherra og Haraldur Guðmundsson atvinnumálaráðherra (sjá hér).

Þessi stjórn var sett saman af þingmönnum Framsóknar- og Alþýðuflokks. Þetta var í fyrsta skipti sem Alþýðuflokkurinn kom að ríkisstjórnarmyndun. Stjórninni gáfu þeir heitið: Stjórn hinna vinnandi stétta. Sennilega er það vegna þess að Alþýðuflokkurinn var kominn í stjórn sem það er Verkalýðsblaðið, málgagn Kommúnistaflokksins, sem vekur athygli á málsatvikum og hugsanlegum afleiðingum þeirra:

Landsbankinn er með því að hafa lánað Kveldúlfi fimm milljónir króna,- orðinn háður þessu fyrirtæki. Thorsararnir sitja inni með helztu núverandi verzlunarsambönd í saltfiski á Spáni og Ítalíu — og fá menn til að trúa því, að enginn geti selt þar fisk nema þeir. Þeir hóta að láta Kveldúlf hætta, ef þeir ekki fái fisksöluna einir. Landsbankinn hlýðir og beygir ríkisstjórnina. — Þannig er svívirðilegasta svikamylla landsins skipulögð. Kveldúlfur hefir sett Landsbankann í sömu klípu og Copland forðum Íslandsbanka. (sjá hér)

Þeir sem komu einkum við sögu að þessu sinni voru Magnús Sigurðsson, bankastjóri Landsbankans og Richard Thors fyrir hönd Kveldúlfs. Þess má geta að Magnús Sigurðsson var skipaður í bankaráð af Framsóknarflokknum en Richard Thors var bróðir Ólafs Thors sem hafði setið á þingi fyrir Sjálfstæðisflokkinn í 9 ár þegar þetta var (sjá hér).

Það er líka vert að benda á það að á þessum árum voru öll helstu samningamál þjóðarinnar erlendis í höndum þessara tveggja (sjá krækjuna hér að ofan í minningargrein um Magnús Sigurðsson og þess hér varðandi þetta hlutverk Richards). Þetta kom sennilega ekki síst til af því að þegar Sölusamband íslenskra fiskframleiðenda var stofnað árið 1932 varð Richard formaður sölunefndar þess en Magnús meðstjórnandi (sjá hér).

Tveimur árum síðar lagðist Sölusambandið ásamt bankastjórnum bæði Landsbanka og Útvegsbanka alfarið gegn frumvarpi um það að ríkið tæki upp einkasölu á sjávarafurðum (sjá hér) sem var sú leið sem nágrannaþjóðirnar fóru til að bregðast við afleiðingum kreppunnar á sjávarútvegsfyrirtækin (sjá hér). Á þeim tíma var Thor Thors einn framkvæmdastjóra Kveldúlfs og forstjóri Sölusambandsins en seinna embættinu gegndi hann til ársins 1940 eða nær allan sinn þingferil (sjá hér).

Það má líka minna á það í þessu sambandi að Ólafur Thors var einn framkvæmdastjóra togarafélagsins Kveldúlfs hf. á árunum 1914—1939, hann var formaður Félags íslenskra botnvörpuskipaeigenda frá árinu 1918 til ársins1935 og sat í landsbankanefnd frá 1928 til 1938 og í bankaráði Landsbankans á árunum 1936 til 1944 og svo frá árinu 1948 til æviloka (sjá hér)

Nýríkur útvegsaðall vindur bönd

Útgerðarmennirnir höfðu sterk ítök hvort sem það sneri að stjórnendum bankanna eða íslensku ríkisstjórninni. Böndin voru margvísleg en það má benda á ættar-, vináttu- og hagsmunabönd auk stéttarbanda sem er e.t.v. ónákvæmt hugtak en ætti þó að skiljast í þessu samhengi. Þegar horft er til þess hvernig nýríkur útvegsaðall landsins með fulltingi banka og landsstjórnar skipuðu sjálfa sig til þeirra forréttinda að ráðstafa sjávaraflanum og hagnaðinum af honum af eigin geðþótta er útilokað að finna nokkur skynsamleg rök önnur en bönd sem binda menn saman í hópa vensla og/eða hagsmuna.

Þegar sögulegar staðreyndir frá fyrstu áratugum síðustu aldar um lánafyrirgreiðslu tveggja banka til stærstu fiskverkunarfyrirtækjanna eru rifjuð upp og það að það voru þessi sömu fiskverkunarfyrirtæki sem ullu því að báðir bankarnir hrundu á einum og hálfum áratug þá er ljóst að það er ekki skynsemin sem hefur stjórnað hvorki í bankanum eða fiskverkunarfyrirtækjunum.

Þegar það er svo rifjað upp að landsstjórnirnar, sem gáfu sig út fyrir að vilja þjóðinni aukið sjálfstæði með því að gera stjórnsýsluna innlenda, höfðu hneppt alla þjóðina í skuldir útvegsins við bankanna áður en landið varå  sjálfstætt ríki þá þrjóta öll rök skynseminnar og það eitt stendur eftir að það var eitthvað annað sem réði ákvörðunum þeirra en hagsmunir þeirrar þjóðar sem átti sér drauma um bætt kjör með sjálfstæðinu.

Árið 1929 knúðu stærstu útgerðarfélögin, Alliance og Kveldúlfur, fram samninga við þáverandi ríkisstjórn um ívilnanir af hennar hálfu varðandi lækkun tekjuskatts af hagnaði fyrirtækjanna þannig að þeir gætu mætt verkfallskröfum sjómanna. Rök útgerðarmannanna fyrir þessum ívilnunum, sem er útlit fyrir að hafi fengist í gegn, voru þau að þannig ættu þeir frekar möguleika á að mæta kauphækkunarkröfum sjómannanna.

Skipin [í eigu Kveldúlfs] máttu liggja og sjómenn máttu ganga atvinnulausir hálfan annan til tvo mánuði, þangað til útgerðarmenn gátu neytt ríkisstjórnina til þess að veita sér hlunnindi — ívilnun í tekjuskatti, skatti af hreinum gróða — svo þeir gætu greitt sjómönnum tæpan helming af kröfunni sem um var deilt, eða um 15% kauphækkun.

Og þessi hlunnindi fá aðeins þau útgerðarfélög, sem bezt eru stæð, sem græða. Hin, sem ekki græða og kynnu að þarfnast hjálpar, þau njóta einskis góðs af þessu. (sjá hér)

Árið 1929 var Ólafur Thors framkvæmdastjóri Kveldúlfs, formaður Félags íslenskra botnvörpuskipaeigenda eins og áður hefur komið og hafði þá setið á þingi fyrir Íhaldsflokkinn (forvera Sjálfstæðisflokksins) í þrjú ár. Framsóknarflokkurinn var hins vegar í stjórn og var Tryggvi Þórhallsson forsætisráðherra á þessum tíma ásamt því að fara með atvinnu- og samgönguráðuneytið. Hann fór líka með embætti fjármálaráðherra á þessum tíma (sjá hér). Jónas Jónsson frá Hriflu var dómsmálaráðherra. Þess má geta hér í framhjáhlaupi að Tryggva hefur verið eignaður frasinn: „Allt betra en Íhaldið.“ (sjá hér). Af hvaða tilefni hann lét sér þessi orð um munn fara fylgir ekki sögunni.

Í forsætisráðherratíð Tryggva Þórhallssonar jukust opinber hagstjórnarafskipti ríkisins verulega. Þau komu fram með ýmsu móti. Þar má nefna innflutningshöft (sjá t.d. hér), samgönguumbætur (sjá hér) og uppbyggingu atvinnufyrirtækja. Meðal þeirra var Síldarverksmiðja ríkisins reist á Siglufirði.

Síldin er einn helsti örlagavaldur Íslendinga á [tuttugustu öldinni] og án hennar er vafasamt að hér hefði byggst upp það nútímasamfélag sem við þekkjum í dag. [...] á þriðja áratugnum átti síldarútvegurinn erfitt uppdráttar. Á fjórða áratugnum var yfirleitt mikil síldveiði og fjöldi nýrra síldarbræðslna tók til starfa. Líklegt má telja að ef síldarinnar hefði ekki notið við þá hefði kreppan upp úr 1930 orðið mun dýpri  en raunin varð á og hugsanlega gengið af sjávarútveginum dauðum og þar með íslensku efnahagslífi. (sjá Íslenskan söguatlas, II. bd: 40)

Tryggi Þórhallsson féll í ónáð í sínu kjördæmi vegna fyrirhugaðra breytinga á kosningakerfinu en Hermann Jónasson var kosinn nýr þingmaður Strandamanna árið 1934. Eins og áður hefur komið fram varð hann forsætisráðherra um leið og hann kom inn á þing og skipaði sjálfan sig sérstakan talsmann landbúnaðarins með því að taka málaflokkinn út úr atvinnumálaráðuneytinu. Tími stjórnar hinna vinnandi stétta var runnin upp.

Þetta var tíminn sem Afurðasölulög voru sett á Alþingi. Samkvæmt opinberum gögnum var þeim ætlað að tryggja bændum sama verð fyrir sínar afurðir án tillits til búsetu í landinu. Sumir vildu þó meina að þeim hefði verið ætlað að koma höggi á Thorsarana þar sem þessum lögum fylgdu önnur um mjólkursamlög sem var tryggt einkasöluleyfi á mjólkurafurðum. Þetta kippti rekstargrundvellinum undan rjómabúinu sem Thor Jensen hafði látið reisa á Korpúlfsstöðum nokkrum árum áður (sjá hér).

Það var kreppa á Íslandi á þessum tíma og sjómenn fóru tvisvar sinnum í verkfall. Fyrst í árslok 1935 og lauk því með samningum einum og hálfum mánuði síðar. Síðara verkfallið hóst í upphafi árs 1938 og lauk með lagasetningu frá Alþingi tveimur og hálfum mánuði síðar (sjá hér) Í framhaldinu voru sett lög um stéttarfélög og vinnudeilur sem enn eru í gildi.

Lögin um stéttarfélög og vinnudeilur eða vinnulöggjöfin eins og hún er oftast kölluð var lögtekin árið 1938. Vinnulöggjöfin mótar samskipta- og leikreglur á íslenskum vinnumarkaði. Helsta markmið hennar er að tryggja vinnufrið í landinu, lögin eiga að tryggja að vegna árekstra sem kunna að skapast á milli aðila vinnumarkaðarins hljótist sem minnst tjón fyrir atvinnulífið í landinu. Verkalýðshreyfingin hefur ekki séð ástæðu til breytinga á vinnulöggjöfinni í gegnum tíðina og hefur ekki sýnt frumkvæði í þá veru (sjá hér).

Miðað við það sem segir hér að ofan er tilgangur laganna um verkfallsréttin ekkert síður sett fram til varnar atvinnurekendum. Þegar rýnt er ofan í lögin er líka ljós að skilin er eftir möguleiki stjórnvalda til að grípa inn í verkföll. Sjómenn hafa reyndar gjarnan kvartað undan því að íslensk stjórnvöld hafi of ríka tilhneigingu til að grípa inn í verkföll þeirra til varnar hagsmunum útgerðarmanna (sjá hér).

Það er rétt að taka það fram að lögin sem voru sett á verkfall sjómanna urðu til þess að ráðherra Alþýðuflokksins dró sig út úr stjórninni, sem hafði gefið sjálfri sér heitið: Stjórn hinna vinnandi stétta, en flokkurinn veitti Framsóknarflokknum þó áfram hlutleysi sitt (sjá hér). Reyndar var aðeins hálfur mánuður eftir af kjörtímabilinu þegar þetta varð. Eftir kosningarnar tók Framsóknarflokkurinn við stjórnartaumunum og lögfesti m.a. ofangreind lög um stéttarfélög og vinnudeilur (sjá hér).

Úr böndum óðalsbænda í fjötra stórútgerðarinnar 

Það hefur þegar komið fram að stærstu útgerðaraðilarnir áttu trygga bakhjarla í bönkunum. Í krafti þeirra hafði tekist að samtíðavæða sjávarútveginn á undraverðum hraða ásamt því að byggja utan um starfsemina í landi. Vélvæðingin og fjöldi vinnufúsra handa sem streymdu á mölina tryggði eigendum stærri skipa og fiskverkunarstöðva í landi meira magn sjávarafurða en þeir gátu alltaf selt.

Offjárfestingar og önnur óábyrg fjármálahegðun hins nýríka útvegsaðals steypti Íslandsbanka í gjaldþrot árið 1930 en Útvegsbankinn var stofnaður á rústum hans. Árinu áður var Búnaðarbankinn stofnaður en honum var ætlað það hlutverk að styðja bændur sérstaklega (sjá hér).

Á rústum hans [Íslandsbanka], hins stærsta þrotabús, sem enn hefir þekkst á Íslandi, var Útvegsbankinn reistur, snemma á sama ári [1930]. Hlutverk hans er, eins og nafnið bendir til, að efla og styðja sjávarútveg landsmanna.

Ári áður var Búnaðarbankinn stofnaður með það höfuðhlutverk að styðja og efla hinn aðalatvinnuveg þjóðarinnar, landbúnaðinn. Þannig eiga þessar tvær bankastofnanir að vera meginstoðir undir atvinnulífi landsins, sín til hvorrar handar þjóðbankanum [Landsbankanum] (sjá hér).

Það er ekki meiningin að rekja sögu bankastarfsemi í landinu sérstaklega hér þó sagan sé vissulega forvitnileg og þá ekki síst fyrir það hvernig hún fléttast inn í þann grundvöll sem núverandi valdastrúktúr; verklag og hefðarreglur stjórnsýslunnar byggja á. Af því sem að framan er rakið ætti það að vera ljóst að fyrstu bankarnir tryggðu ekki aðeins ákveðnum aðilum yfirburðastöðu meðal nýrrar útvegsmannastéttar heldur er útlit fyrir að þeir hafi líka lagt þeim lið við að fara framhjá stjórnvöldum hvað varðar viðskiptasambönd og aðrar stórtækar efnahagsákvarðanir sem snertu hagsmuni allrar þjóðarinnar.

Þetta hafði þær miskunnarlausu afleiðingar að fyrstu íslensku bankarnir; bæði Landsbanki og Íslandsbanki, komust í þrot áður en landið varð fullvalda. Fyrst Íslandsbanki sem var lýstur gjaldþrota árið 1930. Fimm árum síðar riðaði Landsbankinn til falls en ríkissjóður hljóp undir bagga og forðaði honum frá opinberu uppgjöri með því að taka við rekstri hans. Þetta gerðist þegar stjórn hinna vinnandi stétta fór með völdin yfir landsmálunum.

Í aðdraganda þess að Íslandsbankinn hrundi var Alþýðublaðið, málgagn Alþýðuflokksins, helsti vettvangurinn til að vekja athygli á því hvernig almenningur var leikinn fyrir samantekin ráð; Fiskhringsins, bankans og landsstjórnarinnar, um að fría sig ábyrgðinni af því hvernig var komið. Þegar Landsbankinn riðaði til falls árið 1935 var Alþýðuflokkurinn kominn í stjórn en þá er það Verkalýðsblaðið, málgagn Kommúnista, sem heldur því á lofti hvernig í pottinn var búið.

Landsbankinn hefir haft aðaleftirlit með gjaldeyrinum og úrslitaráðin. Eftirlit hans hefir verið ófullkomið og vítavert og full ástæða til að álíta að mikill fjárflótti hafi átt sér stað. Og auk þess hefir bankinn greitt í erlendum gjaldeyri allar múturnar til Spánar, 1,5 milljón kr., þó ekki séu nú til peningar fyrir matnum handa íslenzkri alþýðu.

Aðaltekjur landsins í erlendum gjaldeyri eru af fisksölunni. Landsbankinn knýr fram, að Kveldúlfur hafi fisksöluna. Kveldúlfur verzlar við firmu í Genua og Barcelona, sem Thorsararnir eru með í. Á þennan hátt er þeim gefið tækifæri til stórkostlegs fjárflótta. (sjá hér)

Eftir því sem næst verður komist voru aðrir fjölmiðlar þögulir um þessa hlið málanna og fáir utan Verkalýðsblaðsins dirfðust að bera saman stöðu Íslandsbanka um 1920 við vandræði Landsbankans á þessum tíma. Landsbankinn var fyrsti innlendi bankinn en Íslandsbanki hafði verið í eigu Dana. Niðurstaðan varð líka sú að Landsbankanum var forðað frá sömu örlögum og Íslandsbanka. Skuldir beggja voru þó færðar inn í reikning ríkissjóðs og þannig velt yfir á skattborgarana.

Árið 1937 birtist grein í Þjóðviljanum, málgangi Sósíalistaflokksins, þar sem þessi mál eru rifjuð upp og þau tengd rækilega saman ásamt því sem vakin er athygli á því hvaða afleiðingar þessi mál höfðu á lífskjörin í landinu:

Íslenska þjóðin vill ekki þola þetta ástand lengur. Hún veit að sukkið fer versnandi, ef því er hlíft. Hefði Íslandsbanki verið gerður upp 1921, þá hefði þjóðinni verið sparað stórfé.

Verði sú óreiða, sem nú hefir skapast kringum Kveldúlf, látin haldast áfram þá verður hrunið enn þá ógurlegra, þegar loksins kemur að skuldadögunum. Það ríður því á að skera strax á kýlinu, hreinsa til og skapa traustan grundvöll fyrir heilbrigt fjármálalíf. En í sökkvandi dýi getur engin traust bygging staðið.

Íslenska þjóðin hefir horft upp á að bankarnir, síðan 1920, hafi tapað milli 40—50 miljónum króna, eða 3 miljónum á ári að meðaltali. Það er næstum eins há upphæð og alt sparifé þjóðarinnar, sem búið er að fleygja þannig í braskara með óstjórn bankanna, meðan alþýðan líður skort. (sjá hér)

Greinin sem þessi tilvitnun vísar til er vel þess virði að lesa hana alla. Það er líklegt að einhverjir vilji taka því sem þar stendur með fyrirvara, þ.á m. upphæðinni sem er nefnd þar. Þess vegna skla bent á að í grein sem birtist í Tímanum árið 1939, og fjallar um þá tíu ára starfsemi Búnaðarbankans, er gert ráð fyrir að samanlagt tap bankanna tveggja hafi ekki verið undir 35-40 milljónum íslenskra króna (sjá hér).

Það er líka vert að benda á grein sem birtist í Alþýðublaðinu einum mánuði eftir Þjóðviljagreinina. Greinin heitir „Orð og athafnir Alþýðuflokksins“. Þar kemur fram að það hefur verið boðað til kosninga árið eftir enda kjörtímabilið þá á enda. Greinin er afar berorð um það sem vart verður kallað annað en fjármálasukk Thorsfjölskyldunnar með stuðningi bankastjórnar Landsbankans. Hér verður vitnað til þess sem segir undir lok þessarar ýtarlegu greinar:

Hví skyldu smáútgerðarmennirnir, sem neitað er um rekstursfé, telja það forsvaranlegt að láta stórútgerðarfélögin komast upp með það að greiða ekki vexti af því fé, sem þeim hefir verið lánað, en myndu nægja smáútgerðinni til framdráttar í meðalári? Og hví skyldi allur almenningur, sem undanfarin ár hefir stunið undir drápsklifjunum, sem Íslandsbankasvindlið á sínum tíma lagði á þjóðina, ekki krefjast þess að slíkt endurtaki sig ekki framvegis? (sjá hér bls. 3)

Það er ekki útilokað að sumir lesendur þessara orða séu löngu búnir að missa þráðinn í því hvernig þessum skrifum um sjávarútveginn er ætlað að tengjast samanburði á þekkingar- og reynsluferlum ráðherra núverandi ríkisstjórnar við þá sem fóru með framkvæmdarvaldið í þeirri síðustu. Þó geri ég frekar ráð fyrir að þeir sem hafi lesið þennan texta, sem stöðugt teygist úr miðað við upphaflegt markmið, átti sig á að þegar uppruna hefðarinnar að núverandi fyrirkomulagi við skipun ráðherra er leitað þarf að rýna vel til fortíðarinnar.

Uppruni íslenskra stjórnmálahefða liggur í umbrotatímum síðustu áratuga 19. aldar og fyrstu áratuga þeirrar 20. Tímans þegar vondjarfur almenningur braust undan oki vistarbandsins, sem hafði tryggt efnuðustu bændunum vinnukrafta kynslóðanna, og þyrptist niður að sjávarsíðunni og freistaði þess að lifa af því sem sjórinn gaf. Í afurðavon sjávarins sáu margir tækifæri til að geta séð sjálfum sér og fjölskyldu sinni farborða. Þeir veiddu fisk, fæddu fjölskylduna og lögðu umframaflann inn hjá kaupmanninum og trúðu því að brátt myndu þeir vinna sér sjálfstæði.

En fyrr en varði urðu til nýir fjötrar og ný einokun fyrir það að niður við sjávarsíðuna fundust þeir líka sem áttu sér svo stóra drauma um eignir og yfirráð að þeir þurftu vinnuafl til að láta drauma sína rætast. Hinn nýfrjálsi verkalýður sveitanna hafði hvorki stéttarvitund né forsendur til að setja fram kröfur um kaup og önnur kjör. Á vissan hátt má segja að nýju vinnuveitendurnir niður við sjóinn hafi gengisfellt virði einstaklingsins og vinnuframlag hans enn frekar en tíðkaðist til sveita þar sem vinnuaflið hafði í það minnsta fæði og húsnæði allan ársins hring.

Hér er ekki verið að reyna að horfa fram hjá því að vissulega var aðbúnaður vinnuaflsins í gamla bændasamfélaginu æði misjafn og stundum vart til að halda lífi í nema þeim sterkbyggðustu. Hins vegar er vart hægt að horfa fram hjá því að forræðishyggja bændasamfélagsins dó ekki út með því að sjávarútvegurinn dró vinnuaflið yfir til sín. Brauðmolahagfræði bændasamfélagsins leið engan vegin undir lok með þéttbýlismynduninni og áður en Ísland varð fullvalda hafði verklýðurinn og aðrir landsmenn verið hnepptur í skuldafjötra fyrstu útgerðarrisanna og bankastjóranna sem höfðu farið þannig með ráðstöfunarfé bankanna að því hafði verið veitt í fyrirtæki þeirra frekar en önnur brýn framfaraverkefni sem snertu lífsgæði allra landsmanna.

Þegar saga ráðherra heimastjórnartímabilsins er skoðuð verður ekki hjá því vikist að horfast í augu við það að brauðmolakenningin var sú hagfræði sem stuðst var við í efnahagsstjórn landsins. Þrátt fyrir yfirlýst markmið um það að Ísland yrði sjálfstætt ríki með fullvalda þjóð þá studdu ráðherrarnir stærstu útvegsaðilana og bankastjórana sem þeir höfðu bundist í einokuninni á útflutningi sjávarafurða. Sömu aðilum var falið og/eða treyst fyrir viðskiptasamböndunum erlendis og aðrir útilokaðir frá því að versla með afurðirnar.

Sú aldagamla hefð að þeir sem ættu mest undir sér töluðu fyrir hönd þjóðarinnar hvarf þar af leiðandi alls ekki með uppgangi sjávarútvegsins um þar síðustu aldamót. Forræðishyggja bændasamfélagsins sat á þjóðfundinum árið 1851 og sat áfram á þingi allt landshöfðingjatímabilið. Þegar heimastjórnartímabilið rann upp var hugmyndafræði brauðmolakenningarinnar langt frá því að vera útdauð.

Kannski var það þess vegna sem niðurstaðan varð sú að bæði bankastjórar fyrstu bankanna hér á landi og vildarvinir þeirra og eigendur stærstu útgerðarfyrirtækjanna var hlíft við ábyrgðinni af skuldsetningunni sem þeir höfðu stofnað til í þeim tilgangi að tryggja fiskverkunarfyrirtækjunum sínum yfirburðastöðu. Kannski var það hugmyndin um það að almenningur nýtti það sem flæddi út af ofdekkuðu borði þeirra efnaðri sem gerði það að verkum að skuldum Coplands við Íslandsbanka og Kveldúlfs við Landsbanka  var steypt yfir þjóð sem dreymdi um frelsi fullvalda þjóðar í sjálfstæðu ríki. 

Hér verður látið staðar numið að sinni en í næsta hluta verður farið yfir helstu lagasetningar sem varðar sjávarútveginn auk þess sem þess verður freistað að draga fram einhverjar heimildir um afleiðingar þeirra. Þar verður einkum horft til afleiðinga á vinnuafl, landsbyggð og efnahagsmál samfélagsins eftir því sem heimildir duga til. 

Heimildir um ráherra og ráðuneyti

Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytið: Ráðuneyti: Sögulegt yfirlit

Ríkisstjórnir og ráðherrar frá 1904-1942
Ríkisstjórnartal frá stofnun lýðveldis

Ráherraskipan í síðara ráðuneyti Jóhönnu Sigurðardóttir
Ráðherrar í núverandi ríkisstjórn

 Krækjur á lög sem varða sjávarútveginn

Lög um hvíldartíma háseta á íslenskum botnvörpuskipum (Vökulögin). 1921 nr. 53 27. júní

Lög um stéttarfélög og vinnudeilur. 1938. nr. 80 11. júní

Heimildir sem varða sögu og þróun í sjávarútveginum

Hilmar Stefánsson. Búnaðarbankinn eftir tíu ára starf. Tíminn. 15. júní 1939.

Samvinnuslit stjórnarflokkanna. Alþýðumaðurinn. 19. maí 1937.

Orð og athafnir Alþýðuflokksins. Alþýðumaðurinn. 23. mars 1937.

Landsbanka- og Kveldúlfshneykslið. Þjóðviljinn. 2. febrúar 1937. 

Hvaða völd hefir Magnús Sigurðsson? Verkalýðsblaðið. 18. nóvember 1935. 

Hver stjórnar Íslandi? Fiskhringurinn eða landsstjórnin? Verkalýðsblaðið. 5. nóvember 1935 (vísað í mál frá árinu 1920): 3

Samsæri Kveldúlfs og Landsbankans. Verkalýðsblaðið. 5. nóvember 1935.

Alræði fjármálaauðvaldsins á Íslandi. Verkalýðsblaðið. 5. júní 1935.

Kjör sjómanna. Verkalýðsblaðið. 10. desember 1934.

Sölusamband íslenskra fiskframleiðenda stofnað. Ægir. 1. ágúst 1932.

Fiskihringurinn Copland og Claessen. Alþýðublaðið. 31. maí 1932.

Pétur H. Guðmundsson. Háskólakennarinn á undanhaldi. Alþýðumaðurinn. 11. nóvember 1929.

Hver stjórnar Íslandi? Fiskhringurinn eða landsstjórnin? Alþýðumaðurinn. 20. ágúst 1920.

Smábátar komu með yfir 82 þúsund tonn að landi