Utanríkisráðuneytið

Þetta er næstsíðasta færslan í þessum flokki þar sem ferill ráðherra í núverandi og fyrrverandi ríkisstjórn hafa verið bornir saman í þeim tilgangi að draga það fram hvað liggur skipun æðstu embættismanna ráðuneytanna til grundvallar. Hér verða ferlar þeirrar Össurar Skarphéðinssonar og Gunnars Braga Sveinssonar skoðaðir í þessum tilgangi.

Utanríkismálin hafa verið gríðarlega umfangsmikill þáttur í íslenskri stjórnsýslu undanfarna áratugi. Af þeim ástæðum var horfið til þeirrar ákvörðunar að setja þessari færslu aðdraganda sem hlaut heitið Til Evrópusambandsstýringar Íslands. Ástæðurnar sem liggja ákvörðuninni að baki eru einkum tvær: Evrópusambandið hefur verið mjög fyrirferðamikið í allri pólitík á Íslandi á undanförnum árum og því bæði gagnlegt og forvitnileg að skoða forleikinn að því að svo er komið. Hin er svo bundin því hvað efnið, sem liggur núverandi stöðu í Evrópumálum Íslands til grundvallar, er viðamikið.

John F. Kennedy

Eins og hefur verið tekið fram áður þá er þetta verkefni orðið töluvert umfangsmeira en lagt var af stað með í upphafi. Þar af leiðandi hafa færslurnar margar orðið lengri en góðu hófi gegnir. Hins vegar má líta á þær sem heimildabanka fyrir framhaldið. Eins og áður segir er þetta næstsíðasta færslan með samanburði á ferilskrám núverandi og fyrrverandi ráðherra þar sem ráherrar Innanríkisráðuneytisins eru nú einir eftir.

Hér verður dregið saman það allra helsta úr síðustu færslu og einhverju bætt við. Viðbæturnar tengjast aðallega embættisferli Össurar Skarphéðinssonar sem stendur vissulega allur í beinu sambandi við núverandi stöðu.

Íslensk stjórnvöld með eylandið í útrás

Það kom fram í síðustu færslu að saga Utanríkisráðuneytisins á upphaf sitt í hernámi Danmerkur vorið 1940. Jafnaðarmaðurinn Stefán Jóh. Stefánsson var þá skipaður fyrsti utanríkisráðherrann í stjórn Hermanns Jónassonar sem þá var forsætisráðherra yfir þriðju stjórninni sem hann fór fyrir (sjá hér). 

Utanríkisráðuneytið er því rétt tæplega 75 ára gamalt. Aðeins nokkrum árum eldra en sjálfstæði landsins en fyrstu lög voru sett um ráðuneytið í byrjun árs 1941. Af einhverjum ástæðum er útlit fyrir að frá upphafi hafi meiri orka farið í það að tengja Ísland við þau ríki sem hafa haft yfirburðastöðu í efnahagslegu og pólitísku tilliti í stað þess t.d. að bindast minni og fyrirferðarminni ríkjum sem hafa átt meira sammerkt með sögu og atvinnustigi landsins.

Strax árið 1941 gerði ríkisstjórn Framsóknar-, Alþýðu- og Sjálfstæðisflokk mikilvæga samninga við Bandaríkjamenn og Breta sem tryggðu landinu ekki aðeins varnir á stríðstímum heldur bæði vistir og gjaldeyristekjur. Samningurinn sem gerður var við Bandaríkjamenn sneri að vörnum og því „að sjá landinu fyrir nægum nauðsynjavörum á stríðstímanum og að tryggja siglingar að og frá landinu.“ (sjá hér) Skömmu síðar var stærsti sölusamningurinn sem gerður hafði verið hér á landi undirritaður þar sem samið var „við Breta um kaup á íslenskum afurðum fyrir kr. 100 milljónir.“ (sjá hér)

Það er nokkuð víst að bresk-íslenska viðskiptanefndin, sem segir frá hér, hefur haft hönd í bagga hvað varðar viðskiptasamninginn við Breta en það verður að teljast líklegt að sömu einstaklingar hafi líka verið ríkisstjórninni innan handar í sambandi við varnar- og viðskiptasamninginn við Bandaríkjamenn. Í lok styrjaldarinnar tekur við nær einn áratugur þar sem Utanríkisráðuneytið er í höndum Sjálfstæðisflokksins; Ólafur Thors frá 1944-1947 og Bjarni Benediktsson (eldri) frá 1947 til 1953 (sjá hér).

Stelpur á Seltjarnarnesi á fimmta áratug síðustu aldar

Sumarið 1944, eða sama ár og Ísland varð sjálfstætt ríki, sátu a.m.k. tveir Íslendingar Bretton-Woods ráðstefnuna. Þetta voru þeir: Magnús Sigurðsson, þáverandi bankastjóri Landsbankans (sjá hér), og Ásgeir Ásgeirsson, síðar forseti Íslands (sjá hér). Á ráðstefnunni var grunnurinn lagður að stofnun Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og Alþjóðabankans. Ísland var meðal 28 ríkja sem skrifuðu undir stofnsamþykkt Alþjóðabankans árið eftir (sjá hér). Sama ár gerðist Ísland aðili að Alþjóðagjaldeyris-sjóðnum og tók Magnús Sigurðsson sæti í fulltrúaráði Alþjóðabankans en eftirlét Ásgeiri Ásgeirssyni, sem þá var bankastjóra Útvegsbankans, sæti í fulltrúaráði Alþjóðagjaldeyrissjóðsins (sjá hér). 

Fyrrum formaður bankaráðs Landbankans tók við bankastjórastöðu bankans árið 1945. Hið nána samstarf sem Landsbankinn átti við alþjóðlegar bankastofnanir varð síst yfirgripsminna í embættistíð hans. Árið 1950 „gerðist Landsbankinn aðili að hinni alþjóðlegu samstarfsstofnun seðlabanka Bank for International Settlements í Basel“ fyrir áeggjan fyrrnefnds Jóns Árnasonar (sjá hér). Þess má geta hér að Már Guðmundsson hafði verið yfirmaður hjá BIS í fimm ár áður en Jóhanna Sigurðardóttir skipaði hann yfir Seðlabanka Íslands árið 2009 (sjá hér og hér).

Haustið 1946 varð Ísland aðili að Sameinuðu þjóðunum og var Thor Thors, bróðir þáverandi utanríkisráðherra, Ólafs Thors (sjá hér), „skipaður fyrsti fastafulltrúi Íslands hjá Sameinuðu þjóðunum.“ (sjá hér) Bjarni Benediktsson (eldri) tók við Utanríkisráðuneytinu í byrjun árs 1947 en um hann hefur verið sagt að hann hafi átt „drjúgan þátt í að marka þá utanríkisstefnu sem Íslendingar hafa síðan fylgt.“ (sjá hér)

Árið eftir (1948) að hann var skipaður í embætti utanríkisráðherra gerðist Ísland stofnaðili að Efnahagssamvinnustofnun Evrópu (The Organisation for European Economic Co-operation: OECD) sem fékk aðsetur í París. Aðildarríkin átján áttu það sameiginlegt að þekkjast boð Bandaríkjanna um svokallaða Marshall-aðstoð og er svo að skilja að aðild af þessu tagi hafi verið skilyrði þess að njóta hennar (sjá hér).

Eins og kom fram í undanfara þessarar færslu þá voru þeir fáir sem gagnrýndu Marshall-áætlunina hér á landi utan Sósíalistaflokkinn. Síðar hefur því hins vegar verið haldið fram að með „Marshall-aðstoðinni hafi verið markað upphafið að styrkjakerfinu á Íslandi í hinum ýmsu atvinnugreinum“ (sjá hér) ásamt því að ryðja hérlendri stóriðjustefnu til rúms.

Austurstræti sumarið 1944

Orð bandaríska sagnfræðingurinn Michael J. Hogan um tilgang áætlunar eru ekki síður athyglisverð en slíkar kenningar í ljósi þess sem síðar hefur orðið. Hann segir að tilgangur Bandaríkjamanna með Marshall-áætluninni hafi verið að móta Evrópu efnahagslega í sinni eigin mynd.“ (sjá hér) „American officials hoped to refashion Western Europe into a smaller version of the integrated single-market and mixed capitalist economy that existed in the United States.“ (sjá hér) Þetta er ekki síst skoðunarvert í ljósi raka eins langreyndasta starfsmanns íslensku utanríkisþjónustunnar, Einars Benediktssonar, varðandi Evrópusambandsaðild nú: 

Að gerðum aðgengilegum aðildarsamningi mælir mat hagsmuna okkar með aðild Íslands að Evrópusambandinu. Þetta er ekki síst vegna þess að næsta þróunarstig Evrópusamvinnunnar er svokallaður fríverslunarsamningur við Bandaríkin (Trans Atlantic Trade and Investment Pact). [...] Það er einmitt þetta nýja fríverslunarsvæði sem er lífshagsmunamál fyrir okkur, ekki síst vegna erlendra fjárfestinga eftir að höftum verður aflétt. (sjá hér

Vorið eftir að Íslendingar urðu hluti Marshall-áætlunarinnar, eða vorið 1949, undirritaði Bjarni Benediktsson hinn umdeilda stofnsáttmála Atlantshafsbandalagsins. Á næstu árum hans í embætti utanríkisráðherra var Mannréttindayfirlýsing Sameinuðu þjóðanna samþykkt svo og Mannréttindasáttmáli Evrópuráðsins.

Tæpum fjörutíu árum eftir að Íslendingar voru gerðir aðilar að Mannréttindasáttmála Evrópu vitnar Ingibjörg Sólrún Gísladóttir í orð Lúðvíks Ingvarssonar, fyrrverandi prófessors við lagadeild Háskóla Íslands, sem fjallaði um þær áhættur sem geta legið í milliríkjasamningum. Það er rétt að taka það fram að eftirfarandi orð hefur Ingibjörg Sólrún upp úr grein sem birtist eftir þennan fyrrverandi lagaprófessor í Morgunblaðinu þann 25. ágúst 1992 en þar bendir hann á að „með samningsgerðinni [...] hafi verið á tvennan hátt brotið gegn ákvæðum stjórnarskrárinnar.“ (sjá hér)

“Í sáttmálanum er erlendum dómstóli veitt æðsta dómsvald um íslensk málefni á tilteknu sviði, þar sem Hæstiréttur Íslands var áður æðsta dómstig.“ [...]

Síðan vitnar hann til þess að Alþingi hafi samþykkt gildistöku mannréttindasáttmálans með þingsályktun en í 59. gr. stjórnarskrárinnar segir:

„Skipun dómsvaldsins verður eigi ákveðin nema með lögum.“

 Það hefur sem sagt ekki staðist að samþykkja samninginn með einfaldri þingsályktun og þá hafi það heldur ekki staðist að samþykkja það dómsvald sem Mannréttindasáttmálinn felur í sér að óbreyttri stjórnarskrá. [...]

 ,,Frá upphafi bar Mannréttindasáttmáli Evrópu það með sér,“ [...] ,,að í honum fólst afsal ríkisvalds, þ.e. dómsvalds á því réttarsviði sem hann fjallar um. Má t.d. um þetta benda á 49., 52. og 53. gr. sáttmálans. Hann geymir reyndar líka ákvæði sem fela í sér að erlent stjórnvald er að nokkru leyti sett yfir íslenska handhafa löggjafarvalds og framkvæmdarvalds, sbr. 32. gr.“
(sjá hér)

Áður en horfið verður frá upprifjun á afdrifaríkum ákvörðunum fyrstu utanríkisráðherranna er rétt að minna á að árið 1951 var varnarsamningurinn milli Íslands og Bandaríkjanna undirritaður og árið eftir (1952) var stofnuð fastanefnd Íslands hjá Atlantshafsbandalaginu með aðstöðu í París (sjá hér). Eins og uppalninginn hér að framan gefur til kynna þá lá megináhersla íslensku ríkisstjórnanna sem sátu fyrsta áratugina eftir stríðslok á að treysta samskiptin við eiginlega sigurvegara seinni heimsstyrjaldarinnar. 

Á tímabilinu 1944 til 1953 gerðust Íslendingar því aðilar að þó nokkrum alþjóðastofnunum og undirgengust í leiðinni stofnsáttmála sem hafa haft gífurleg áhrif á íslenska löggjöf ásamt því að hafa varanleg áhrif á stefnu íslenskra stjórnvalda í efnahags- og atvinnumálum. Þeirri þróun var langt frá því lokið heldur hefur haldið áfram fram á þennan dag.

Í þessu sambandi þykir sérstök ástæða til þess að vekja athygli á að á fyrstu áratugunum eftir stríðslok þótti ekkert athugavert við það að helstu efnahagsráðgjafar ríkisstjórnarinnar hefðu verið starfsmenn hinna svokölluðu Bretton Woods-stofnana (Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og Alþjóðabankans) eins og átti við um Benjamín Eiríksson (1951-1953) og Jónas H. Haraldz (1957-1961). Miðað við það að engar athugasemdir voru gerðar í aðdraganda síðustu alþingiskosninga við nánið samband Þorvalds Gylfasonar við bæði Bretton Woods-stofnanirnar og stofnanir Evrópusambandsins (sjá hér) þykir kannski fæstum nokkuð óeðlilegt við slík tengsl jafnvel þó viðkomandi bjóði sig fram til ábyrgðarstarfa innan stjórnsýslunnar hér á Íslandi.

Krakkar í Kópavogi í kringum 1960

Það er vissulega forvitnilegt að staldra við bakgrunn þeirra tveggja sem störfuðu sem ráðgjafar íslenskra stjórnvalda á sviði efnahagsmála á fyrstu áratugunum eftir seinna stríð og svo miklu fleiri sem gegndu viðlíka ábyrgðarstöðum á vegum ríkisstjórnarinnar á mótunarárum íslensks samfélags. Það verður hins vegar látið bíða seinni tíma fyrir utan að vekja athygli á grein Jónasar H. Haraldz frá árinu 1962 sem hann birti í Fjármálatíðindum. Þar ræðir hann kosti þess og galla að Ísland gerist aðili að Efnahagsbandalagi Evrópu (EB) sem var forveri þess sem nú heitir Evrópusambandið (ESB) (sjá hér). Meginniðurstaða hans er þessi:

Ég tel, að tengsl Íslands við Efnahagsbandalagið myndu geta greitt verulega fyrir hagvexti á næstu árum og áratugum. Ég óttast það hins vegar, að standi Ísland algerlega utan Efnahagsbandalagsins geti hér skapazt efnahagsleg kyrrstaða á sama tíma og örar efnahagslegar framfarir yrðu í nágrannalöndum okkar. Héldist slík þróun um nokkurt skeið, gæti hér skapazt mikill vandi, sem ekki væri takmarkaður við efnahagssviðið eitt.

[...]

Eigi Ísland á komandi árum að ná þeim efnahagslegu framförum, sem telja verður eðlilegar og nauðsynlegar, verður landið að færa sér í nyt sérmenntað erlent vinnuafl og erlent fjármagn, bæði opinbert fjármagn og einkafjármagn. Mér virðist miklu sennilegra, að við eigum erfitt með að fá eins mikið af þessu vinnuafli og þessu fjármagni og við óskum eftir, heldur en við þurfum að verja okkur fyrir ágangi erlends vinnuafls og fjármagns. (sjá hér)

Þessi skýra afstaða Jónasar H. Haraldz, sem hann birtir árið 1962, er einkar athyglisverð fyrir margra hluta sakir. Fyrst er auðvitað það að hann hafði verið opinber ráðgjafi ríkisstjórnarinnar í efnahagsmálum þar til árinu áður. Þess má geta að meiri hluta þess tíma sátu alþýðuflokksþingmennirnir Guðmundur Í. Guðmundsson í Utanríkisráðuneytinu og Gylfi Þ. Gylfason í Viðskiptaráðuneytinu. Um Gylfa sagði Jónas að hann: „hefði markað Alþýðuflokknum frjálslyndari stefnu en áður“ (sjá hér). Það þarf vart að minna á að Alþýðuflokkurinn er forveri Samfylkingarinnar.

Það sem er að mörgu leyti athyglisverðast við þau skýru skilaboð sem þessi fyrrum efnahagsráðgjafi ríkisstjórnarinnar, á þeim tíma, sem hefur gjarnan verið kennt við viðreisn, er að í byrjun greinarinnar rekur Jónas H. Haraldz það sem greinir Efnahagsbandalagið frá þeim alþjóðastofnununum um efnahagssamvinnu sem það er sprottið upp úr:

Efnahagsbandalagið stefnir að samvinnu ákveðins hóps landa og dregur a.m.k. í bili úr efnahagslegum samskiptum við lönd utan þessa hóps. Efnahagsbandalagið gengur lengra í þá átt að gera vinnuafl og fjármagn hreyfanlegt landa á milli en aðrar stofnanir og Efnahagsbandalagið gerir ráð fyrir því að margar mikilvægar ákvarðanir séu teknar með meirihlutavaldi og sumar þeirra öðlist lagagildi á bandalagssvæðinu án frekari aðgerða stjórnarvalda hlutaðeigandi lands. (sjá hér (leturbreytingar eru höfundar))

Frá Marshall-aðstoð til IPA-styrkja

Þegar litið er yfir sögu Utanríkisráðuneytisins þá virðist óhætt að taka undir staðhæfingar um að Sjálfstæðisflokkurinn hafði lagt grunninn að þeirri utanríkismálastefnu að tengjast alþjóðastofnunum sem tryggðu framhald þess kapítalíska kerfis sem stærstu sjávarútvegsfyrirtækin lögðu grunninn að þegar á fyrstu árum tuttugustu aldarinnar (sjá hér). Með slíkri staðhæfingu er þó ekki nema hálf sagan sögð því þeir utanríkisráðherrar Alþýðuflokksins sem sátu á árunum 1956 til 1971 fylgdu nákvæmlega sömu slóð. Rétt er að benda á að Alþýðuflokkur sat í stjórn með Sjálfstæðisflokknum í 12 ár af þessu 15 ára tímabili eða á árunum 1959-1971 (sjá hér).

Við Tjörnina í kringum 1955

Guðmundur Í. Guðmundsson tók við Utanríkisráðuneytinu árið 1956 og sat yfir því í níu ár. Í stjórnartíð hans var Pétur J. Thorsteinsson, sem hafði verið aðstoðarmaður í Utanríkisráðuneytinu á árunum 1947-1953, skipaður sendiherra gagnvart Efnahagsbandalagi Evrópu (sjá hér).

Árið 1964 fékk Ísland bráðabirgðaaðild að Hinu almenna samkomulagi um tolla og viðskipti; GATT. Einar Benediktsson var skipaður fyrsti fulltrúi landsins á vettvangi GATT en hann kom síðar „að undirbúningi að inngöngu Íslands í EFTA og starfaði einnig fyrir Ísland þegar samið var um EES-samninginn.“ (sjá hér). Árið 1968 fékk Ísland síðan fulla aðild að GATT að tillögu þáverandi viðskiptaráðherra; Gylfa Þ. Gíslasonar (sjá hér).

Flokksbróðir þeirra Guðmundar og Gylfa, Emil Jónsson, tók við embætti utanríkisráðherra árið 1965 og gegndi því fram til 1971 (sjá hér). Á meðan hann var utanríkisráðherra var fastanefnd Íslands hjá NATO flutt frá París til Brussel ásamt því sem hún var gerð að sendiráði gagnvart Belgíu og Efnahagsbandalagi Evrópu (sjá hér).

Árið eftir, eða 1970, varð Ísland aðili að Fríverslunarsambandi Evrópu (EFTA). Fastanefnd landsins gangvart því var sett niður í Genf. Gylfi Þ. Gíslason var flutningsmaður þingsályktunartillögu um þetta efni í desember 1969 (sjá hér). Fyrrnefndur Einar Benediktsson var fyrsti fastafulltrúi Íslands hjá EFTA.

Undir lok embættisferilsins í Utanríkisráðuneytinu lagði Emil fram stjórnarfrumvarp til laga um Utanríkisþjónustu Íslands. Miðað við umræðurnar sem sköpuðust í kringum frumvarpið þá er ljóst að þegar á þessum tíma var einhverjum farið að blöskra kostnaðurinn í kringum utanríkisþjónustuna (sjá feril málsins hér).

Rétt rúmum tveimur mánuðum eftir að lögin voru samþykkt, eða 17. júní 1971, var fyrsta skrefið að innleiðingu  Vínarsamningsins stigið. Þann dag öðlaðist sá hluti hans sem snýr að stjórnarmálasambandi gildi á Íslandi (sjá hér).  Samkvæmt sáttmálanum nýtur öll utanríkisþjónustan í heiminum og starfsmenn alþjóðastofnana „skattfrelsis að öllu leyti.“ eins og Pétur H. Blöndal gerir skýra grein fyrir hér.

Eftir 15 ára setu alþýðuflokksmanna yfir Utanríkisráðuneytinu tók framsóknarþingmaðurinn, Einar Ágústson, við embætti utanríkisráðherra árið 1971. Í stjórnartíð hans var fríverslunarsamningur við Efnahagsbandalag Evrópu undirritaður. Hann tók gildi 1973 en komst ekki til framkvæmda að fullu fyrr en árið 1976 eða þegar lausn síðustu fiskveiðideilunnar við Breta var í höfn.

Undir lok ráðherratímabils Einars Ágústsonar öðlaðist annar hluti Vínarsamningsins um ræðissamband gildi eða 1. júlí 1978 (sjá hér). Þá tók alþýðuflokksþingmaðurinn, Benedikt Gröndal, við ráðuneytinu en í stjórnartíð hans var Mannréttindasáttmáli Sameinuðu þjóðanna innleiddur (sjá hér).

Börn á leikvelli árið 1978

Árið 1988 var Utanríkisráðuneytið enn einu sinni skipað þingmanni Alþýðuflokksins en þá tók Jón Baldvin Hannibalsson við embættinu sem hann hélt til ársins 1995. Á þeim tíma sem Jón Baldvin var utanríkisráðherra undir forsætisráðuneyti Davíðs Oddssonar (sjá hér) voru teknar a.m.k. tvær afdrifaríkar ákvarðanir sem varða það sem á undanförnum árum hefur verið kallað þjóðréttarskuldbindingar.

Í apríl 1993 var samþykktur samningur um aukaaðild Íslands að hernaðarbandalagi Vestur Evrópusambandsins. Eftir nokkrar umræður og gagnrýni á að með aukaaðildinni væru Íslendingar í raun í tveimur hernaðarbandalögum var tillagan samþykkt með 29 atkvæðum á móti 26.  (sjá feril málsins hér). Íslendingar voru reyndar gerðir aðilar árinu áður en þá sjálfsagt með fyrirvara um samþykki Alþingis. (sjá hér).

Langstærsta og afdrifaríkasta embættisverk Jóns Baldvins eru lögin um EES-samninginn EEA) en hann  tók gildi 1. janúar 1994. Frumvarpið sem gerði ráð fyrir því að 10.000 blaðsíðna (sjá hér) meginmál EES-samningsins öðlaðist „lagagildi hér á landi“ (sjá hér) var til meðferðar á Alþingi í hálft ár (sjá hér). Ítrekaðar ábendingar úr ýmsum áttum varðandi það að samningurinn færi gegn 21. grein íslensku Stjórnarskrárinnar voru að engu hafðar frekar en undirskrifir 19% kjósenda um þjóðaratkvæðagreiðslu um samninginn og þingsályktunartillaga um sama efni (sjá mynd neðst í þessari frétt).

Á eftir Jóni Baldvini tók Framsóknarflokkurinn aftur við Utanríkisráðuneytinu. Það var Halldór Ásgrímsson sem settist í stól utanríkisráðherra og gegndi þeirri stöðu í níu ár. Eftir því sem næst verður komist hefur enginn utanríkisráðherra verið jafn stórtækur í fjölgun sendiráða erlendis eins og hann en í stjórnartíð hans fjölgaði íslenskum sendiráðum erlendis um sjö (sjá hér). Samningurinn um Alþjóðaviðskiptastofnunina (WTO) tók einnig gildi á meðan hann gegndi embættinu en það var forsætisráðherrann, Davíð Oddsson, sem lagði frumvarpið um breytingar ýmissa laga vegna aðildar Íslands að stofnuninni fram fyrir Alþingi (sjá hér).

Afdrifaríkasta embættisverk Halldórs Ásgrímssonar sem kom til kasta Alþingis var sú ákvörðun að gera Ísland að hluta af Schengen-svæðinu. Halldór lagði fram þingsályktunartillögu um þetta efni í nóvember 1999 (sjá feril málsins hér). Tillagan var samþykkt með 41 atkvæðum á móti 5 en 18 þingmenn voru fjarrverandi (sjá hér).

Paul Valery

Þriðja tímabil jafnaðarmanna í Utanríkisráðuneytinu hófst tveimur árum eftir að Halldór Ásgrímsson yfirgaf utanríkisráðherraembættið. Ingibjörg Sólrún Gísladóttir var utanríkisráðherra undir forsætisráðuneyti Geirs H. Haarde frá vorinu 2007 fram undir janúarlok árið 2009. Eins og kom fram í síðustu færslu snerist Ingibjörg Sólrún svo algjörlega í afstöðu sinni til aðildar Íslands að EES-samningnum að í upphafi umfjöllunar um málið sagði hún m.a. að „aðild að Evrópska efnahagssvæðinu eða Efnahagsbandalaginu [..] leysir ekki allt“ (sjá hér) en í lokin treysti hún sér ekki til að taka skýra afstöðu til málsins í atkvæðagreiðslu um það (sjá hér).

Núna rúmum tuttugu árum síðar hlýtur hún að teljast einn helsti orsakavaldur þeirrar stöðu að aðild Íslands að Evrópusambandinu varð helsta baráttumál síðustu ríkisstjórnar. Afstaða Ingibjargar Sólrúnar til Evrópusambandsaðildar mátti vera öllum ljós í ríkisstjórnarsamstarfi Samfylkingarinnar og Sjálfstæðisflokksins í kjölfar bankahrunsins haustið 2008. Rétt rúmum hálfum mánuði eftir að fyrstu fréttir af hruni Íslandsbanka voru gerðar opinberar sagði hún þessa vera kostina í þeirri stöðu sem upp var komin:

Annaðhvort pökkum við í vörn og hverfum aftur til þess tíma sem var fyrir 1994 eða við gerum þetta að upphafi nýrra tíma, sækjum ótrauð fram og búum til þær varnir fyrir íslenskan almenning og íslensk fyrirtæki sem við þurfum í upphafi 21. aldar. Þær varnir felast til skamms tíma í samstarfi við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn og til lengri tíma í aðild að ESB, upptöku evru og bakstuðningi Evrópska seðlabankans. (sjá hér)

Tveimur mánuðum síðar, eða rétt fyrir jól, árið 2008 gerði Ingibjörg Sólrún tilraun til að þrýsta á Sjálfstæðisflokkinn til að samþykkja þessa leið þegar hún lét hafa það eftir sér að „ríkisstjórnarsamstarfinu [væri] sjálfhætt ákveði landsfundur Sjálfstæðisflokksins að sækja ekki um aðild að Evrópusambandinu“ (sjá hér). Áður en að stjórnarslitum kom lagði hún línurnar varðandi framhaldið þar sem hún lagði áherslu á að „gengið yrði sem fyrst til aðildarviðræðna við Evrópusambandið og síðan yrðu niðurstöður þeirra viðræðna lagðar undir þjóðaratkvæði.“ (sjá hér).

Eftir að stjórnarslitin höfðu verið opinberuð og bráðabirgðastjórn Samfylkingar og Vinstri grænna tekin við völdum setti hún arftaka sínum í Utanríkisráðuneytinu enn nákvæmari fyrirmæli um stefnuna í utanríkismálum þjóðarinnar þar sem hún benti á að 80 daga stjórnin þyrfti að gera „mikilvægar breytingar á stjórnarskrá sem leiða til þess að ef þjóð og Alþingi kýs, þá getur Ísland sótt um aðild að Evrópusambandinu á næsta kjörtímabili“ þannig að þjóðin geti deilt „fullveldi sínu með öðrum þjóðum“ (sjá hér). 

Mike Huckabee

Eins og allir eru væntanlega meðvitaðir um varð Ingibjörgu Sólrúnu ekki að ósk sinni. Þess í stað fór þorri tímans á síðasta kjörtímabils í að liðka til fyrir Evrópusambandsaðild. Umsóknin var gerð að forgangsmáli nýrrar ríkisstjórnar sem tók við eftir alþingiskosningarnar vorið 2009.

Þingsályktunartillaga um aðildarumsóknina var lögð fram á Alþingi aðeins tíu dögum eftir að sumarþing nýrrar ríkisstjórnar Samfylkingar og Vinstri grænna kom saman um miðjan maí. Sama dag og samþykki hennar lá fyrir sendu Jóhanna Sigurðardóttir og Össur Skarphéðinsson umsóknina út til formanns ráðherraráðs Evrópusambandsins (sjá hér).

Til að liðka til fyrir aðild vann síðasta ríkisstjórn að því að koma Icesave-skuldunum sem “þægilegast“ fyrir þannig að þær settu ekki strik í reikning aðildarferilsins, kosningaloforð um áherslu á viðhald og stuðning við mennta- (sjá hér) og velferðarkerfið (sjá hér og hér) voru svikin auk loforða um að koma náttúruauðlindunum í var fyrir einkavæðingu nýfrjálshyggjunnar (sjá hér). Breytingartillaga sem átti að stuðla að því að fjármagnseigendur gætu ekki falið slíka eignaraðild í skjóli eignarhaldsfyrirtækja (sjá hér) fékk heldur ekki náð fyrir augum þeirra Evrópusambandssinnuðu  ríkisstjórnar sem var við völd á síðasta kjörtímabili (sjá hér).

Síðasta kjörtímabil dró það nefnilega skýrt fram hvernig jafnaðarmennska Samfylkingarinnar er ofurseld þeirri nýfrjálshyggju sem einkennir alla grunnhugmyndafræði þeirra alþjóðastofnana sem Evrópusambandið byggir tilveru sína á (sjá hér). Það kom reyndar ekki öllum svo á óvart en fleiri furðuðu sig á því hversu stór hluti þingmanna Vinstri grænna gengust inn á þann euro-kratisma sem varð ofan á í ríkisstjórn þessara tveggja flokka. 

Eftir að aðildarviðræðurnar sigldu í strand í mars árið 2011 var breytt um kúrs og áherslan lögð á það að koma breytingartillögum stjórnlagaráðs í gegnum þingið (sjá hér). Ástæðan var sú að breytingartillögurnar tryggðu ekki aðeins lögmæti slíkra þjóðréttarskuldbindinga sem í Evrópusambandsaðild felst heldur höfðu ýmsar greinar hennar verið aðlagaðar að hugmyndafræði Evrópusambandsins (sjá einkum 67. og 111. greinina). Þó einhver árangur næðist í því innlimunarferli sem Össur Skarphéðinsson tók í arf frá Ingibjörgu Sólrúnu þá mistókst að búa þannig um hnútana að af Evrópusambandsaðild yrði á síðasta kjörtímabili.

Börn að leik við Melaskóla

Töluverður árangur á þeirri vegferð náðist þó annars vegar með því að þingsályktunartillaga um aðlögunarstyrki Evrópusambandsins voru samþykktir fyrir þinglok í júní 2012. Á sama tíma var samþykkt frumvarp til laga sem tryggðu embættismönnum ESB sömu fríðindi og Vínarsáttmálinn gerir ráð fyrir að embættismenn utanríkisþjónustunnar njóti; þ.e. undanþágu frá allri skatta- og tollaálagningu viðkomandi gistiríkja (sjá feril málsins um þetta atriði hér).

Að vonum sköpuðust allnokkrar umræður um þingsályktunartillöguna og frumvarpið sem viðkoma þessari „fjárhagsaðstoð til að gera pólitískar, efnahagslegar og stjórnsýslulegar umbætur í því skyni að gerast aðilar að Evrópusambandinu“ (sjá hér). Reyndar vekur þar mesta athygli hvernig fulltrúar ríkisstjórnarinnar koma sér ítrekað undan því að viðurkenna að með viðtöku IPA-styrkjanna hafi ríkisstjórn Samfylkingar og Vinstri grænna opinberað það að ekki væri lengur um neinar „könnunarviðræður“ eða  samningaumleitan við Evrópusambandið að ræða heldur væri næsta skref að undirgangast aðlögun stjórnsýslunnar til að af aðildinni gæti orðið. Hér verður aðeins gripið niður í eitt dæmi þar sem fulltrúi þáverandi stjórnarandstöðu gerir tilraun til að draga þetta fram:

Það hefur reyndar verið alveg óhemjumikil feimni og hræðsla hjá stjórnvöldum og meiri hlutanum á þingi að gangast við því að umsóknarferlið fæli í sér aðlögun og hefði þann tilgang að laga okkur að Evrópusambandinu. Það hefur líka verið ákveðin blekking fólgin í því að reyna að stilla málum upp þannig að Ísland og Evrópusambandið séu með einhverjum hætti jafnsettir aðilar sem setjast við samningaborð og ákveða hvernig Evrópusambandið eigi að vera eftir að Ísland gengur inn.  [...]

Ísland er að ganga í Evrópusambandið eins og það er og verður auðvitað að aðlaga sig því eins og raunar ýmsir talsmenn Evrópusambandsins sjálfs hafa bent á þegar um er spurt. Það að sækja um aðild að Evrópusambandinu felur í sér að menn gangast undir regluverk Evrópusambandsins en ekki þannig að Ísland geti samið á jafnréttisgrundvelli um það hvert það regluverk eigi að vera. (sjá hér) 

Viðtaka aðlögunarstyrkjanna var samþykkt (sjá hér) og við tók síðasta þingár ríkisstjórnar Samfylkingar og Vinstri grænna sem fór að stórum hluta í það að reyna að þröngva breytingartillögum stjórnlagaráðs í gegnum þingið. Ástæðan var ekki síst sú að þar er gert ráð fyrir að: „heimilt [sé] að gera þjóðréttarsamninga sem fela í sér framsal ríkisvalds til alþjóðlegra stofnana sem Ísland á aðild að“ (sjá 111. greinina hér) og að ekki verði „hægt að krefjast [þjóðar]atkvæðagreiðslu um [...] lög sem eru sett til að framfylgja þjóðréttarskuldbindingum“ (sjá 67. greinina hér).

Svipuðum aðferðum var beitt eins og nú eru uppi varðandi framhald Evrópusambandsaðildarinnar. Kjósendur voru hvattir til að styðja við breytingarnar á Stjórnarskránni með mætingu á kröfufundi sem snerust í grunninn um vilja þeirra minnihlutastjórnar sem var við völd undir lok síðasta kjörtímabils um að ljúka aðildarferlinu. Alls voru haldnir a.m.k. 10 kröfufundir um þetta málefni (sjá hér) á vegum þríburaframboðsins, svokallaða, (Dögunar, Lýðræðisvaktarinnar og Pírata) en jafnaðarmenn (euro-kratar) allra flokka voru nokkuð áberandi á öllum fundunum (sjá hér, hér og hér).

Frá því þetta var hafa orðið nokkur umskipti á þingi vegma alþingiskosninganna sl. vor. Fyrrverandi ríkisstjórnarflokkar og litlu flokkarnir tveir sem vörðu hana falli eru í stjórnarandstöðu nú. Allir fylgja þeirri utanríkismálastefnu, sem Ingibjörg Sólrún lagði eftirmanni sínum í hendur í febrúarbyrjun árið 2009, sem einn flokkur. Af þessu verður ekki betur séð en sú frjálshyggjusinnaða stefna sem Gylfi Þ. Gíslason lagði jafnaðarmönnum til skv. Jónasi H. Haraldz leiði ekki aðeins til sömu blindu foringjadýrkunarinnar og fylgjendur Davíðs Oddssonar hafa verið sakaðir um heldur slíkrar tilþrifapólitíkur að hún fæst illa þrifist nema innan skammlífra örflokka.

Þingmenn Samfylkingarinnar á kröfufundum um framhald aðildarviðræðna Íslands við ESB

Í blindum trúnaði á fyrrum leiðtoga jafnaðarmanna, Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur, hefur núverandi stjórnarandstaða gert það að sínu sameiginlega forgangsmáli að knýja  ríkisstjórn Framsóknar- og Sjálfstæðisflokks til að halda voninni um Evrópusambandsaðildina á lífi. Ýmsir fulltrúar hennar hafa gengið svo langt í þessu eina baráttumáli sínu að þeir hafa hvatt kjósendur til að leggja sér lið með virkri þátttöku í enn einni kröfufundaröðinni sem í grunninn snýst um þann ásetning að koma Íslandi inn í Evrópusambandið.

Fyrrum flokkssystkini Ingibjargar Sólrúnar látast svo sannfærð um að Evrópusambandsaðildin sé slíkt þjóðþrifamál að þeir eru alls ófeimnir við að láta sjá sig á kröfufundunum sem Evrópusambandssinnarnir hafa staðið fyrir og kostað í hjarta Reykjavíkur að undanförnu.

Utanríkisráðherra

Utanríkisráðherrar

Össur Skarphéðinsson er fæddur árið 1953 og er því rétt rúmlega sextugur. Hann var kosinn inn á þing fyrir Alþýðuflokkinn árið 1991 eða þegar hann var 38 ára. Hann hefur setið þar óslitið síðan eða í rúma tvo áratugi. Hann hafði aðeins verið í tvö ár inni á þingi þegar hann tók við sínu fyrsta ráðherraembætti en þá gekk hann inn í embætti fyrrverandi flokksbróður síns, Eiðs Guðnasonar, sem var umhverfisráðherra í fyrsta ráðuneyti Davíðs Oddssonar. Þessu embætti gegndi hann í tvö ár (sjá hér).

Þetta var ekki í eina skiptið sem Össur átti sæti í ráðuneyti sem var stýrt af Sjálfstæðisflokknum. Hann  var skipaður iðnaðarráherra í síðara ráðuneyti Geirs H. Haarde (sjá hér) og gegndi því embætti ráðherra samfleytt frá vorinu 2007 fram að alþingiskosningunum síðastliðið vor. Hann var iðnaðarráðherra frá 2007 til 2009 en var skipaður utanríkisráðherra í báðum ráðuneytum Jóhönnu Sigurðardóttur. Hann er eini karlmaðurinn sem sat í sama ráðherraembættinu frá upphafi síðasta kjörtímabilsins til loka þess (sjá hér).

Gunnar Bragi Sveinsson er fæddur árið 1968. Hann kom nýr inn á þing vorið 2009 og hafði því setið í fjögur ár á þingi þegar hann var skipaður utanríkisráðherra í núverandi ríkisstjórn þá 45 ára.

Menntun og starfsreynsla:
Össur
varð stúdent frá Menntaskólanum í Reykjavík árið 1973. Sex árum síðar lauk hann BS-prófi í líffræði frá Háskóla Íslands. Árið 1983 útskrifaðist hann með doktorspróf í lífeðlisfræði, með fiskeldi sem sérgrein, frá Háskólanum í East Anglia á Englandi, 1983. Árið eftir var hann styrkþegi British Council við framhaldsrannsóknir. Össur var ritstjóri Þjóðviljans í þrjú ár; frá 1984 til 1987. Þá var hann lektor við Háskóla Íslands í eitt ár. Þess er ekki getið á ferilskrá hans inni á alþingisveggnum hvað hann starfaði árið 1988 til 1989 en á árunum 1989 til 1991 var hann aðstoðarforstjóri Reykvískrar endurtryggingar.

Vorið 1991 var Össur kosinn inn á þing fyrir Alþýðuflokkinn 38 ára. Eftir að Össur var kjörinn inn á þing var hann ritstjóri tveggja blaða. Fyrst Alþýðublaðsins árið 1996 til 1997 og síðan DV árið 1997 til 1998.

Gunnar Bragi varð stúdent  frá Fjölbrautarskóla Norðurlands vestra árið 1989. Hann stundaði síðar nám í atvinnulífsfélagsfræði við Háskóla Íslands. Árið eftir að hann lauk stúdentsprófi var hann verslunarstjóri Ábæjar í eitt ár auk þess sem hann var verkamaður og gæslumaður í Steinullarverksmiðjunni þar sem hann starfaði til ársins 1991. Þá tók hann aftur við verslunarstjórastöðunni í Ábæ þar sem hann starfaði til ársins 1995. Fyrsta árið þar var hann auk þess ritstjóri héraðsfréttablaðsins Einherja.

Eftir námið í atvinnufélagsfræðinni var hann sölu og verslunarstjóri hjá Skeljungi hf í eitt ár og þá aðstoðarmaður félagsmálaráðherra á árunum 1997 til 1999. Það var í tíð Páls Péturssonar í Félagsmálaráðuneytinu (sjá hér). Í framhaldinu var hann markaðsráðgjafi hjá Íslensku auglýsingastofunni. Þá starfaði hann um tveggja ára skeið á verslunarsviði Kaupfélags Skagfirðinga en var svo framkvæmdastjóri Ábæjar árið 2002 til 2003 og í framhaldinu framkvæmdastjóri Ábæjar-veitinga ehf. fram til ársins 2007. Vorið 2009 var Gunnar Bragi kosinn inn á þing fyrir Framsóknarflokkinn 41s árs að aldri.

Stjórnmálatengd störf og nefndarsetur:
Össur
byrjaði afskipti sín af pólitík þegar í háskóla. Þegar hann var 23ja ára var hann formaður Stúdentaráðs Háskóla Íslands í eitt ár. Eftir að hann kom heim úr doktorsnáminu tók hann upp þráðinn aftur og tók virkan þátt í starfi Alþýðubandalagsins á sama tíma og hann var ritstjóri Þjóðviljans. Hann var í framkvæmdastjórn flokksins í eitt ár. Á sama tíma var hann í miðstjórn hans og reyndar einu ári betur eða til ársins 1987.

Fjórum árum síðar var hann kosinn inn á þing fyrir Alþýðuflokkinn en hann var þá í flokkstjórn hans auk þess sem hann var formaður þingflokks Alþýðuflokksins. Þessum embættum gegndi hann til ársins 1993. Hann var formaður Samfylkingarinnar í fimm ár eða frá stofnun flokksins í maí árið 2000 og fram til ársins 2005. Hann var formaður þingflokks Samfylkingarinnar árið 2006 til 2007.

Það er útlit fyrir að afskipti Gunnars Braga af pólitík hafi hafist af alvöru á þeim tíma sem hann gerðist aðstoðarmaður félagsmálaráðherra rétt undir þrítugt. Um svipað leyti tekur hann sæti í stjórnum Húsnæðissamvinnufélags Skagafjarðar og Brynju, hússjóðs Öryrkjabandalags Íslands. Þar situr hann í tvö ár eða fram til ársins 2000. Á sama tíma er hann formaður stjórnar varasjóðs viðbótarlána eða á árunum 1998 til 2002.

Samkvæmt ferilskrá Gunnars Braga inni á alþingisvefnum er hann formaður Félags ungra framsóknarmanna í Skagafirði og varaformaður kjördæmissambands Framsóknarflokksins í Norðurlandskjördæmi vestra. Þess er ekki getið hvenær hann var kjörinn eða skipaður til þessara embætta eða hvort hann gegni þeim enn. Hann var formaður þingflokks framsóknarmanna á árunum 2009-2013.

Gunnar Bragi sat í sveitarstjórn Skagafjarðar á árunum 2002 til 2009. Á þeim tíma var hann varaforseti Sveitarfélagsins. Frá árinu 2006 fram til þess að hann var kjörinn inn á þing sat hann í alls sjö stjórnum, nefndum og ráðum. Þar af var hann formaður byggðaráðs Skagafjarðar í þrjú ár en á sama tíma var hann formaður Gagnaveitu Skagafjarðar, stjórnar Norðurár bs. sorpsamlags og  stjórnar Samtaka sveitarfélaga á Norðurlandi vestra. Auk þess var hann varaformaður atvinnu- og ferðamálanefndar Skagafjarðar þessi sömu ár. Tvö síðustu árin áður en hann var kjörinn inn á þing sat hann líka í stjórn Hátækniseturs Íslands ses. og síðasta árið einnig í menningarráði Norðurlands vestra.

Þingstörf og nefndarsetur á vegum þess:
Össur hefur setið inni á þingi í 23 ár. Hann hefur verið þingmaður Reykjavíkinga frá því hann var kjörinn inn á þing árið 1991. Fyrst eftir að Reykjavík var skipt upp í tvö kjördæmi árið 2003 var hann þingmaður Reykjavíkur norður. Frá 2009 hefur hann hins vegar verið þingmaður Reykjavík suður.

Össur byrjaði þingferil sinn sem þingmaður Alþýðuflokks. Árið 1996 gekk hann til liðs við þingflokk jafnaðarmanna sem samanstóð af þingmönnum Alþýðuflokks og Þjóðvaka (sjá hér). Frá vorinu 2003 hefur Össur setið inni á þingi fyrir Samfylkinguna. 

Frá því að Össur settist inn á þing fyrir rúmum tveimur áratugum hefur hann starfað í tíu nefndum. Þar af tvisvar í utanríkismálanefnd. Fyrst á árunum 1995 til 1999 og svo aftur á árunum 2005 til 2007. Þess má geta að hann á sæti í núverandi utanríkismálanefnd.

Því má svo bæta við að Össur átti sæti í Íslandsdeild þingmannanefndar EFTA á árunum 1991 til 1993 og 1999 til 2004, Íslandsdeild VES-þingsins á árunum 1995 til 1999, Íslandsdeild Evrópuráðsþingsins árið 2004 til 2005 og í Íslandsdeild NATO-þingsins á árunum 2005 til 2007 þar sem hann var formaður. Hann á sæti þar aftur á þessu kjörtímabili.

Gunnar Bragi hefur setið inni á þingi í fimm ár. Hann var kjörinn inn á þing fyrir Framsóknarflokkinn sem alþingismaður Norðvesturkjördæmis. Frá því að hann var kjörinn inn á þing hefur hann átt sæti í þremur þingnefndum. Þar af sat hann í utanríkismálanefnd frá árinu 2011 fram til vorsins 2013. 

Ráðherraembætti:
Eins og áður hefur komið fram var Össur skipaður ráðherra í fyrsta skipti þegar hann hafði aðeins setið í tvö ár inni á þingi. Þetta var í öðru ráðuneyti Davíðs Oddssonar en þá tók Össur við umhverfisráðherraembættinu fertugur að aldri í tilefni þess að Eiður Guðnason fékk lausn frá embættinu. Össur gegndi embætti umhverfisráðherra á árunum 1993 til 1995 (sjá hér). Þegar hann var 44 ára var hann skipaður iðnaðarráðherra í síðara ráðuneyti Geirs H. Haarde (sjá hér). Því embætti gegndi hann í tæp tvö ár áður en hann var skipaður utanríkisráðherra 46 ára (sjá nánar hér).

Gunnar Bragi tók við Utanríkisráðuneytinu í kjölfar síðustu alþingiskosninga. Hann var 45 ára þegar hann skipaður í embætti utanríkisráðherra (sjá nánar hér).    

Samantek:
Það er harla fátt sem þeir tveir sem hafa verið bornir saman hér virðast eiga sameiginlegt. Þegar betur er að gáð hafa þeir þó báðir setið í utanríkismálanefnd þó það hafi ekki verið á sama tímanum. Þeir hafa líka báðir gegnt formennsku í sínum þingflokki inni á Alþingi. Það er útlit fyrir að þar með sé það upptalið nema það teljist með að báðir hafa verið utanríkisráðherrar eftir bankahrunið 2008.

Í kjölfar þess hruns komst krafan um aðild að Evrópusambandinu í hámæli hjá vissum hópum innan samfélagsins. Margir þeirra sem hafa haft hæst í kringum hana eru stuðningsmenn Samfylkingarinnar en þó er ljóst að fuægjemdir Evrópusambandsaðildar er að finna í öllum flokkum

Þaum munu erfa það sem kynslóðirnar á undan þeim skildu eftir handa þeim

Það er hins vegar augljóst að á meðan Össur Skarphéðinsson kemur fram sem einlægur aðdáandi Evrópusambandsins þá hefur Gunnar Bragi Sveinsson ekki farið í launkofa með það að hann vill ekki láta undan þrýstingi þeirra sem halda því fram að íslenska krónan sé ónýtur gjaldmiðill og því sé einboðið að ganga í Evrópusambandið til að hægt sé að taka upp evru.

Því hefur verið haldið fram að þar fylgi hann stefnu ónefnds kaupfélagsstjóra Kaupfélags Skagfirðinga en minna hefur farið fyrir því að draga fram þá sem hafa lagt Össuri Skarphéðinssyni línurnar í þeirri utanríkismálastefnu sem hann hefur lagt sig eftir að framfylgja samkvæmt forskrift Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur í upphafi árs 2009 (sjá hér). Því hefur líka verið haldið fram að Gunnar Bragi kunni sig lítt í samskiptum við fulltrúa annarra þjóða og honum legið á hálsi fyrir að hafa lítt hleypt heimdraganum heldur haldið sig mest á heimaslóðum í Skagafirðinum.

Þegar ferill Gunnars Braga er skoðaður er ljóst að hann hefur væntanlega ekki dvalið nema þrjú ár utan sinnar heimabyggðar áður en hann var kosinn inn á þing. Össur hefur væntanlega verið í ein fjögur eða fimm ár á erlendri grundu fram til þess að hann settist inn á þing fyrir rúmum tuttugu árum. Það er hæpið að ætla að sú dvöl Össurar geri gæfumuninn þegar kemur að því að taka skynsamlegar ákvarðanir sem varða utanríkismálastefnu heillar þjóðar.

Það verður heldur ekki séð að BS-próf Össurar og doktorsgráða í lífeðlisfræði hafi aflað honum þekkingar eða reynslu í stefnumótun utanríkismála eða samskiptum við fulltrúa erlendis. Frá því að Össur kom fyrst inn á þing hefur framkoma Össurar einkennst af einhverju sem sumum hefur fundist gefa tilefni til að ætla að hann búi yfir ríkulegum húmor en aðrir hafa frekar viljað kenna við galgopahátt. Á síðustu misserum hafa einhverjir jafnvel haldið því fram að gálgahúmor Össurar og/eða galgopaháttur sé hans leið til að breiða yfir eitthvað annað.

Í því sambandi hefur sá óheiðarleiki verið nefndur í utanríkismálastefnu síðustu ríkisstjórnar að vinna að Evrópusambandsaðild án þess að kjósendur væru almennilega upplýstir um að það væri sú meginstefna sem unnið væri að á öllum sviðum. Vissulega ber Össur ekki einn ábyrgðina á þeim hálfsannleika og/eða villuljósum sem brugðið hefur verið upp til að halda kjósendum frá meðvitundinni um það að svar síðustu ríkisstjórnar við afleiðingum bankahrunsins var innganga í Evrópusambandið og upptaka evru.

Að vilja og vilja ekki en vilja hvorugt viðurkenna

Af ferilskrám Össurar og Gunnars Braga að dæma vantar báða tilfinnanlega þá þekkingu og reynslu sem réttlætir það að þeim skuli hafa verið treyst fyrir jafnumfangsmiklum og viðkvæmum málaflokki og utanríkismálastefna nýfrjálsrar smáþjóðar. Á sama tíma og efnahagur þjóðarinnar hrynur fyrir afleiðingar þeirrar taumlausu nýfrjálshyggju sem hafði verið rekin hér af stjórnvöldum í tæp tuttugu ár horfir það sannarlega sérkennilega við að svar þeirra stjórnvalda sem taka við skuli vera það að sækja um aðild að nýfrjálshyggjubandalagi Evrópuþjóða.

Slík hugmyndafræði verður ef til vill enn furðulegri þegar það er tekið með í reikninginn að sú stjórn sem setti hana fram og fylgdi henni eftir var samsett af tveimur stjórnmálaflokkum sem í orði kveðnu höfðu fordæmt leið nýfrjálshyggjunnar. Þetta er Samfylkingin sem hefur kennt sig við jöfnuð og réttlæti og haldið því fram að það sem máli skipti sé „veruleiki venjulegs fólks“ (sjá hér) og Vinstri grænir sem „hafnar alræði markaðshyggjunnar og vill varðveita sjálfstæði þjóðarinnar og forræði yfir eigin auðlindum“ (sjá hér).

Hinu má ekki gleyma að það var Alþýðuflokkurinn, forveri Samfylkingarinnar, sem átti ekki sístan þátt í því að sú stjórn komst til valda sem skilaði Íslandi langleiðina inn í Evrópusambandið í óþökk stórs hluta þjóðarinnar. Frá því að EES-samningurinn tók gildi hér á landi í ársbyrjun 1994 hafa orðið stórkostlegar breytingar á íslensku samfélagi og nægir þar að nefna byggðarröskunina, óstöðugleikann í verðlagi nauðsynjavara, gífurlega hækkun húsnæðisverðs einkum á höfuðborgarsvæðinu, vöxt stærri sjávarútvegsfyrirtækja á kostnað þeirra minni, gjaldþrot minni fyrirtækja, samdráttinn í ýmis konar innanlandsframleiðslu að ógleymdri þeirri útþenslustefnu bankastarfseminnar sem hefur þegar leitt til hruns íslenska bankakerfisins.

Því má heldur ekki gleyma að það var Samfylkingin, arftaki Alþýðuflokksins, sem sat við stjórn þegar hættumerkin í aðdraganda bankahrunsins voru útilokuð þannig að bankarnir féllu hver af öðrum haustið 2008. Þegar horft er til baka þá er ekki annað að sjá en Samfylkingin hafi þegar verið búin að úthugsa leið fram hjá því skeri sem íslensku hagkerfi hafði verið búið. Hér er vísað í það sem haft er eftir Árna Páli Árnasyni úr útvarpsviðtali í upphafi ársins 2008:

Við erum auðvitað að ræða um það [...] hvernig við getum leyst mjög brýnan og alvarlegan vanda sem er sá vandi að gjaldmiðillinn hentar ekki þörfum landsins lengur og veldur heimilum og fyrirtækjum gríðarlegum búsifjum. Þegar við erum að ræða lausnir á þeim vanda er alveg ljóst að evran er sú lausn sem menn binda mestar vonir við. (sjá hér)

Drullumall

Kjósendur Samfylkingarinnar vorið 2009 hafa e.t.v. kosið flokkinn til að koma landinu fljótt og örugglega inn í Evrópusambandið. Hins vegar völdu einhverjir kjósendur Vinstri græna fram yfir  Sjálfstæðisflokk eða Framsóknarflokk til útiloka enn frekar að umsókn að Evrópusambandinu yrði sú leið sem yrði valin út úr afleiðingum hrunsins. Kjósendur beggja flokka hafa væntanlega orðið fyrir sárum vonbrigðum því hvorugur flokkurinn náði að uppfylla kosningaloforð sín í sambandi við Evrópusambandsaðild. 

Ef afstaðan til Evrópusambandsaðildar ræður mestu um stuðning kjósenda í alþingiskosningum má með sömu líkum gera ráð fyrir því að þeir sem vilja alls ekki ganga inn í Evrópusambandið hafi kosið Framsóknarflokkinn en þeir sem treystu Sjálfstæðisflokknum til að koma fram eins og Vinstri grænir á síðasta kjörtímabili hafa væntanlega frekar kosið Sjálfstæðisflokkinn. Styr hefur staðið um Evrópustefnu ríkisstjórnarinnar frá upphafi og spjótin beinst að Gunnari Braga. Í byrjun febrúar lagði hann fram þingsályktunartillögu um að að umsóknin um Evrópusambandsaðild verði dregin til baka (sjá hér).

Í þeirri umræðu sem hefur skapast í kringum hana kynnti Gunnar Bragi stefnu ríkisstjórnarinnar í Evrópumálum þar sem boðað er stórfellt átak í „upptöku gerða í EES-samninginn“ (sjá hér) sem verður ekki betur skilið en svo að núverandi ríkisstjórn muni þrátt fyrir allt vinna að enn meiri krafti en fyrri ríkisstjórn að aðlögun íslenskra laga að regluverki Evrópusambandsins.

Fulltrúar stjórnarandstöðunnar hafa brugðist þannig við að þeir hafa kallað þessa nýju stefnu vandræðalegt yfirklór og svolítið grín sem þýðir hraðari aðlögun að Brussel. Þorsteinn Pálsson, einn ötulasti talsmaður Evrópusambandsaðildar, hefur m.a.s. ástæðu til gera ríkisstjórninni einhverjar glettur um leið og hann bendir á að stefnan geti tæpast talist ný.

Hún felur aðallega í sér áform um að bregðast vel við ýmsum athugasemdum sem fram hafa komið á síðustu árum um framkvæmd samningsins um Evrópska efnahagssvæðið. Ætlunin er til að mynda að hraða sjálfvirkri innleiðingu á reglum sameiginlega innri markaðarins. (sjá hér)

Börn eiga rétt til framtíðar

Ef allt er dregið saman má halda því fram að staðan í utanríkismálum Íslands megi rekja til þriggja grundvallarþátta: Í fyrsta lagi er það frelsi Utanríkisráðuneytisins sem hefur rekið dýra utanríkisþjónustu sem þjónar fyrst og fremst versluninni og fjármálamarkaðinum í landinu. Í öðru lagi er það ofurstjórnsemi bæði flokka og einstaklinga sem hafa haft með Utanríkisráðuneytið að gera. Það má minna á að þessir flokkar eru Alþýðuflokkur/Samfylking sem hefur farið með Utanríkisráðuneytið í samtals 32 ár, Framsóknarflokkur sem hefur verið yfir ráðuneytinu í samtals 23 ár og svo Sjálfstæðisflokkur sem hefur farið með ráðuneytið í samtals 16 ár.

Þriðja og e.t.v. mikilvægasta atriðið er svo metnaðarleysið sem býr að baki því hvernig utanríkisráðherrar eru valdir og skipaðir. Það er rétt að minna á að sama aðferð er viðhöfð við skipun annarra ráðherra. Það sem liggur skipun þeirra til grundvallar er að þeir hafi starfað í viðkomandi stjórnmálaflokki og komist til einhverra metorða innan hans. Gunnar Bragi og Össur höfðu báðir setið í utanríkismálanefnd áður en þeir urðu utanríkisráðherrar. Auk þess hefur Össur verið í nokkrum Íslandsdeildum á þingum þeirra alþjóðastofnananna sem Ísland hefur gerst aðili að.

Hins vegar er ljóst að Össur ber ekki sísta ábyrgðina á þeim hnút sem utanríkismálastefna stjórnvalda er í nú. Það alvarlegasta er e.t.v. það að þjóðin; þ.e. kjósendur, hefur í raun haft sáralítið um það að segja í hvers konar samband og/eða samhengi hún hefur verið sett í við aðrar þjóðir og önnur ríki með ýmis konar þjóðréttarskuldbindingum frá því að Íslendingar voru gerðir aðilar að Marshall-aðstoðinni 1948.

Össur Skarphéðinsson hafði tækifæri til þess að upplýsa þjóðina refjalaust um það hver utanríkismálastefna þeirrar ríkisstjórnar sem hann starfaði fyrir væri og hvernig hann ræki hana. Það gerði hann ekki og það er útlit fyrir að kjósendur hafi ekki kunnað að meta það sem þeir reiknuðu út. Í því samhengi má geta þess að ánægja kjósenda með hans störf í ánægjukönnunum Gallups á síðasta kjörtímabili mældist aldrei hærra en um 20% en stóð nánast í stað frá upphafi kjörtímabilsins til loka þess.

Gunnar Bragi Sveinsson hefur tækifæri til að fara öðru vísi að en Össur og það er útlit fyrir það að hann hafi stigið fyrsta skrefið til þess með því að kynna nýja Evrópustefnu núverandi ríkisstjórnar. Hins vegar er spurning hverjum þessi stefna er ætlað að þjóna þar sem það er ekki að sjá að almenningur muni hafa neitt um stefnuna að segja þó vissulega sé gert ráð fyrir samstarfi við ýmsa aðila eins og „aðila á vinnumarkaði með áherslu á hagsmunagreiningu EES reglna“ (sjá hér). Með þeirri stefnu sem Gunnar Bragi hefur kynnt liggur e.t.v. tækifæri hans til að gefa almenningi loksins tækifæri til að tjá sig utanríkismálastefnu landsins.

Abraham Lincoln

Það er a.m.k. löngu orðið tímabært að utanríkisráðherrar landsins svo og aðrir stjórnmálamenn setji hlutina í samhengi en reki ekki sambærilega utanríkismálastefnu og hefur verið rekin hér á landi nánast frá þeim degi sem landið öðlaðist sjálfstæði frá Dönum. Stefnu sem hefur orðið til innan Utanríkisráðuneytisins og verið rekin þar án frekari kynningar fyrir landi og þjóð nema í á leið sinni í gegnum Alþingi þar sem stórkostlegustu ákvarðanir um framtíð landsins hafa ítrekað verið settar fram í þingsályktunartillögum til að forða þeim undan forsetanum og þjóðinni. Þetta átti til að mynda við umsóknina um Evrópusambandsaðildina.

Í þessu samhengi er rétt að hafa það í huga að allir þeir þjóðréttarsamningar sem hér um ræðir hafa ekki aðeins sett innlendu löggjafar-, framkvæmda- og dómsvaldi skorður heldur hafa þeir haft gífurleg áhrif á íslenska löggjöf, efnahagslíf og byggðar- og atvinnuþróun. Með öðrum orðum þá hafa þessir samningar svo víðtækar afleiðingar á íslenskt samfélag að það er löngu orðið tímabært að kjósendur séu ekki aðeins upplýstir um stefnuna í utanríkismálum heldur að þeim sé gefið tækifæri til að hafa áhrif á hana með því t.d. að fá að svara þeirri einföldu spurningu hvort þeir vilji þá áframhaldandi aðlögun að EES-samningnum sem Gunnar Bragi Sveinsson hefur boðað í nafni núverandi ríkisstjórnar (sjá hér).

Helstu heimildir
Utanríkisráðherratal
Sögulegt yfirlit yfir utanríkisþjónustuna
 

Ráherraskipan í síðara ráðuneyti Jóhönnu Sigurðardóttir
Ráðherrar í núverandi ríkisstjórn

Ríkisstjórnir og ráðherrar frá 1904-1942
Ríkisstjórnartal frá stofnun lýðveldis

Ánægja með störf ráðherra: 6. október 2009 (fyrsta könnun)
Ánægja með störf ráðherra:
9. apríl 2010
Ánægja með störf ráðherra og stjórnarandstöðu: 23. mars 2012
Ánægja með störf ráðherra:
10. janúar 2013

Heimildir úr lögum
Lög samþykkt á Alþingi
(stjórnartíðindanúmer laga)
Lög um Evrópska efnahagssvæðið
. 13. janúar 2/1993.
Lög um utanríkisþjónustu Íslands
nr. 39/1971

Ferlar einstakra mála inni á Alþingi
Umsókn Íslands um aðild að Evrópusambandinu dregin til baka
. lagt fram 21. febrúar 2014.
Stjórnskipunarlög
(heildarlög), frá 16. nóvember 2012 til 6. mars 2013.
Samþykkt rammasamnings milli ríkisstjórnar Íslands og framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins
(IPA-styrkir til aðlögunar stjórnsýslu Íslands) frá 2. desember 2011 fram til 18. júní 2012.
Frávik vegna styrkja úr sjóði er fjármagnar aðstoð við umsóknarríki Evrópusambandsins
(skattleysi og undanþága frá tollum til handa starfsmönnum ESB hér á landi). frá 30. nóvember 2011 fram til 18. júní 2012.
Aðildarumsókn að Evrópusambandinu
. frá 25. maí fram til 16. júlí 2009.
Evrópskt efnahagssvæði
. frá 18. ágúst 1992 fram til 12. janúar 1993.
Aðild Íslands að Fríverslunarsamtökum Evrópu
(þingályktunartillaga) 5. des. fram til 19. des. 1969. 

Heimildir úr fjölmiðlum
Þorsteinn Pálsson. Fljótandi utanríkispólitík. visir.is 15. mars 2014.
Evrópustefnan „vandræðalegt yfirklór“
. ruv.is 12. mars 2014
Þetta er ný Evrópustefna ríkisstjórnarinnar
. eyjan.is 11. mars 2014.
Helga Jónsdóttir: Evrópska efnahagssvæðið mikilvægara en nokkru sinni fyrr. visir.is 1. mars 2014
Langt í metfjölda undirskrifta
. visir.is 28. febrúar 2014.
Einar Benediktsson (fyrsti fulltrúi í GATT). Vettvangur breytinganna. visir.is 20. febrúar 2014.
Sami. Tvöfaldi ávinningurinn: ESB-aðild og nýtt Atlantshafsbandalag. visir.is 27. apríl 2013.
Guðlaugur Þór Þórðarson: Öryggi landsins eftir Einar Benediktsson.  31. mars 2012.
Mannsævi í mörgum löndum
(um æviminningar Einars Benediktssonar, sendiherra) dv.is 7. nóvember 2009.
Fréttaskýring: Lengsta sumarþing í 90 ár
. mbl.is 24. ágúst 2009.
Evrópusambandið á dagskrá
. visir.is 7. júlí 2008.
Fyrstu skrefin stigin í átt að samruna við ESB
. Morgunblaðið 12. maí 1999.
Utanríkisstefna á vegamótum
. Alþýðublaðið 15. apríl 1993
Stjórnarandstaðan vill stjórnarskrárbreytingu og þjóðaratkvæðagreiðslu um EES-samninginn
. Morgunblaðið 22. ágúst 1992.
Ekkert fé fæst frá Könum nema samið sé við Breta
. Þjóðviljinn 27. nóvember 1960.
Hernaðaráætlun fimmtu herdeildarinnar bandarísku birt
. Þjóðviljinn. 23. október 1948

Heimildir af vef Utanríkisráðuneytisins
EES - Samningurinn um evrópska efnahagssvæðið
. Utanríkisráðuneytið.
Evrópusamruninn í alþjóðlegu og sögulegu samhengi
. Utanríkisráðuneytið.
Ísland og Sameinuðu þjóðirnar
. Utanríkisráðuneytið.
Samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið
. Utanríkisráðuneytið.
WB-Alþjóðabankinn
. Utanríkisráðuneytið

Heimildir af Wikipediu
Evrópska efnahagssvæðið
. Wikipedia. Síðast breytt 26. júlí 2013.
Evrópusambandið. Wikipedia. Síðast breytt 3. febrúar 2014.
Marshalláætlunin
. Wikipedia. Síðast breytt 3. febrúar 2014.
Rómarsáttmálinn
. Wikipedia. Síðast breytt 9. mars 2013.
Samningalotur GATT-samkomulagsins
. Wikipedia. Síðast breytt 15. apríl 2013.
Úrúgvælotan
. Wikipedia. Síðast uppfært 15. apríl 2013.
Vestur-Evrópusambandið
. Wikipedia. Síðast breytt 9. mars 2013. 

Heimildir úr ýmsum áttum
Áherslur og framkvæmd Evrópustefnu
. (2014) Utanríkisráðuneytið.
Blaðagreinar og viðtöl vegna aðildarviðræðnanna við ESB
. 2009-2014. 
Einar Benediktsson. Þrjár greinar. Evrópusamtökin. 10. ágús. 2010.
Evrópuvefurinn. Upplýsingaveita um Evrópusambandið og Evrópumál.
Jónas H. Haraldz. Ísland og Efnahagssamband Evrópu frá efnahagslegu sjónarmiði séð. Fjármálatíðindi. 1962
Sigrún Elíasdóttir. Marshall-áætlunin og tæknivæðing Íslands. júní 2012.
Umsókn Íslands um aðild að ESB
. Aðildarviðræður Íslands og ESB 2009-2013
Þórhallur Ásgeirsson. Efnahagsaðstoðin 1948-1953. Fjármálatíðindi.1955
Ögmundur Jónasson. Söguþræðir. 10. mars 2014.


« Síðasta færsla | Næsta færsla »

Athugasemdir

1 Smámynd: Eggert Guðmundsson

Frábær samantekt hjá þér- Þetta á heima í framhaldsskólum landsins og til að byrja með þá máttu setja þetta sem grein í dagblöðin

Eggert Guðmundsson, 16.3.2014 kl. 21:55

2 Smámynd: Rakel Sigurgeirsdóttir

Takk fyrir innleggið Eggert. Ég reikna ekki með að þetta efni höfði til framhaldsskólanemenda en það er alls ekki útilokað að ég taki tilmælum þínum og vinni eitthvað upp úr þessu síðar þannig að það henti í blaðagrein.

Rakel Sigurgeirsdóttir, 17.3.2014 kl. 03:33

3 Smámynd: Anna Sigríður Guðmundsdóttir

Rakel. Takk fyrir þína þjóðhagsvinnu fyrir okkur, sem ekki erum með alla innanríkis og utanríkisferla fyrri tíma, í heildarmyndinni.

Ég er ekki búin að lesa þetta allt, en mun gera það. Og ef heilsa og geta leyfir mér, þá mun ég finna út einhverskonar heildarsýn mína, úr þessari þörfu samantekt.

Bankaveldis-kúgara-matsfyrirtæki þjóðríkja heimsins eiga ekki lífs og tilverurétt alþýðu heimsins á jörðinni.

Sögufölsun leysir engan vanda, heldur skapar stærri vanda.

M.b.kv.

Anna Sigríður Guðmundsdóttir, 17.3.2014 kl. 14:49

4 Smámynd: Snorri Hansson

Ég var fullur tortryggni þegar ég byrjaði lesturinn en er afar ánægður og þakklátur að lestri loknum.

Hér er einfaldlega verið að skrifa íslandssöguna. Takk fyrir.

Snorri Hansson, 17.3.2014 kl. 15:56

5 Smámynd: Rakel Sigurgeirsdóttir

Það gleður mig að heyra að skrif mín horfi þannig við þér að þau muni gagnast þér til að ná frekari heildarsýn

Eins og ég hef vikið að af og til í gegnum þessar færslur um ráðuneytin og ráðherra þeirra þá eru þessi skrif einhvers konar verkefni sem ég setti mér fyrir. Það hefur vaxið umtalsvert á þeim tíma síðan ég byrjaði á því. Eftir því sem þetta blasir betur og betur við hef ég byrjað að líta á það sem ég hef sett niður sem heimildir sem ég hugsa mér að vinna betur úr síðar óbundin að því formi sem ég hef reynt að láta halda sér frá upphafi til enda.

Þ.e. að byrja á fyrstu ráðherrunum í embætti, draga svo saman helstu verkefni eða frægustu ráðherra og þekktustu/afdrifaríkustu verk eftir atvikum, fara svo í samanburðinn á ferilskrá þess sem er í embætti nú og þess var í því síðast og taka innihaldið á einhver hátt saman í lokin.

Þetta hefur gert það að verkum að hver færsla hefur orðið mjög löng og sumar alltof langar. Ég hef þess vegna gert ráð fyrir að þeir væru ekki margir sem nenntu að lesa það frá upphafi til enda það sem ég hef verið að skrifa. A.m.k. ekki í einni lotu. Það er þess vegna bara ánægjulegt að heyra að svo skynsamlegri ráðstöfun að taka lesturinn frekar í fleiri lotum. Þessi tiltekna færsla er líka ekki bara löng heldur efnismikil líka.

Ég óska þér góðs bata og aukinnar orkru!

Bestu kveðjur.

Rakel Sigurgeirsdóttir, 17.3.2014 kl. 23:20

6 Smámynd: Rakel Sigurgeirsdóttir

Snorri, mér finnst það eðlilegt að vera tortrygginn! Mér finnst það heilbrigt að taka öllu sem maður les og hlustar á með fyrirvara. Mér finnst slíkt vera vitnisburður um gagnrýna hugsun sem ég tel vera forsendu heilbrigðrar dómgreindar.

Ég reikna með að ég þurfi ekki að undirstrika það frekar að það að þú segist hafa verið tortrygginn í upphafi stuðar mig ekki á nokkurn hátt. Reyndar gleður það mig miklu frekar að lesandi sem var tortrygginn í upphafi hafi komist að þeirri niðurstöðu að hann gæti m.a.s. haft ánægju af lestrinum. Ég er hins vegar á því að það sé fullmikið sagt að þetta sé Íslandssaga. Ég er samt ekki að gera lítið úr þeim þætti sem ég er að draga fram hér. Hann er vissulega hluti sögunnar  og e.t.v. töluvert stærri en hefur virst.

Mig langar til að nota þetta tækifæri og útskýra ástæðu þess að ég hef vitnað svo grimmt í heimildir eins og raun ber vitni og sett þessar löngu heimildaskráar á eftir færslunum í þessu verkefni. Hún er sú að ég vildi að það væri engum blöðum um það að fletta að það sem ég er að setja fram er byggt á innihaldi heimilda.

Þó ég reyni að halda mínum skoðunum fyrir utan textann þar til það kemur að samantektinni þá geri ég mér grein fyrir að það örlar á þeim hér og þar og sums staðar set ég þær m.a.s. meðvitað fram. Ég vona samt að þegar upp verði staðið þá verði ekki hægt að segja að ég hafi dregið taum einhvers eins stjórnmálaflokks eða lagt mig fram um að sverta einhvern annan með rógburði og tilefnislausum staðhæfingum.

Rakel Sigurgeirsdóttir, 17.3.2014 kl. 23:56

Bæta við athugasemd

Ekki er lengur hægt að skrifa athugasemdir við færsluna, þar sem tímamörk á athugasemdir eru liðin.

Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikið á Javascript til að hefja innskráningu.

Hafðu samband